O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Bosh kelishik. Bosh kelishik (qisq. BK) 0 shaklli bo‘lib, uning mohiyati boshqa kelishiklarga qarama-qarshi qo‘yilish asosida belgilanadi. BK dagi so‘zshakl gap tarkibida tobe mavqedagi istagan gap bo‘lagi, so‘z yoki gap kengaytiruvchisi bo‘lib kela oladi. Misollar:

Ega: Derazamning oldida bir tup o‘rik oppoq bo‘lib gulladi. (H.Olim.)

Aniqlovchi: Bilim-baxt kaliti. (Maq.)

To‘ldiruvchi: Ko‘rpangga qarab oyoq uzat. (Maq.)

Hol: Ship etdi, Shibirg‘on ketdi. (Topish.)

Darslik va qo‘llanmalarda BK kesim vazifasidagi so‘zni ham shakllantiradi deyiladi: Otam – o‘qituvchi. Dil qulfi – til kabi. Biroq bunda [o‘qituvchi], [til] so‘zshakllari kesim vazifasida bo‘lib, boshqa bo‘laklarga mutlaq hokim. KKning sintaktik mohiyati esa «sintaktik qurilmada oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash». Bu mohiyat nuqtayi nazaridan kelishiklarga munosabatda bo‘ladigan bo‘lsak, kesimda bosh kelishikni qidirish – mantiqsiz. Chunki:

a) kesimlik kategoriyasi tarkibi murakkab bo‘lsa-da, unda kelishik shakli mavjud emas;

b) KK umumturkumiy kategoriya ekan, unda kesim vazifasidagi barcha mustaqil so‘zlarda kelishikni qidirishga to‘g‘ri kelgan bo‘lar edi;

4. 
   KK sintaktik mohiyati «oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash» ekan, kesim eng oxirgi so‘z bo‘lib, undan keyin bog‘lanadigan birlik yo‘q;
   
5. 
   ayrim tadqiqotlarda bunday paytda kelishik ma’nosi va vazifasi o‘ta darajada kuchsizlashadi, deyiladi. Aslida bunda kuchsizlashish shu darajadaki, kelishik mohiyati mutlaqo voqelanmaydi – «ko‘rinmaydi». Bu esa ushbu pozitsiyada kelishikni qidirmaslikni taqozo qiladi.
   

Tilshunoslar turkiy tillarda «bosh kelishikdagi so‘z gapning xohlagan bo‘lagi bo‘lib kela olishi»ni ta’kidlashadi. BKning bu xususiyati boshqa kelishiklarning o‘rnini almashtira olishi bilan belgilanadi. Ammo bu imkoniyat chegaralangan. KK sistemasi ikki mikrosistemadan iborat: BK, qaratqich kelishigi (qisq. QK), tushum kelishigi (qisq. TK) va jo‘nalish kelishigi (qisq. JK), o‘rin-payt kelishigi (qisq. O‘PK), chiqish kelishigi (qisq. ChK). BK birinchi mikrosistemaga mansub bo‘lganligi uchun uning QK va TKni almashtirishi bemalol. JK, o‘PK va ChKga nisbatan bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyin – ikki kun keyin, qishloqqa ketdi – qishloq ketdi, oqshomda ketdi – oqshom ketdi.