O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Orttirma nisbat. Orttirma nisbat shakli quyidagilar:

[-dir (-tir)]: (chizdir), (yondir), (urintir);

[-gaz (-giz,- g‘az, -g‘iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz)]: (ko‘rgaz), (kirgiz), (turg‘iz), (yutqiz), (o‘tqaz), (ketkiz), (yurg‘az);

[-(i)t]: (o‘qit), (ishlat), (tugat), (boshlat), (yurit), (kirit);

[-iz]: (oqiz), (tomiz), (emiz);

[-ir]: (bitir), (uchir), (pishir), (qochir), (ochir), (shoshir), (oshir), (botir), (qotir);

[-ar]: (chiqar), (qaytar);

[-sat]: (ko‘rsat).

Orttirma nisbat UGMsi «harakat bajaruvchisini orttirish, jarayonga «ortiqcha» bajaruvchini kiritish va o‘timsiz fe’lni o‘timli fe’lga aylantirish». Orttirma nisbatda ish-harakatning sub’ekti ortib, ular bevosita va bilvosita sub’ektga ajraladi: Halim o‘qidi. Halim ukasini o‘qitdi. Birinchi gapda sub’ekt bitta. Ikkinchi gapda esa ikkita bo‘lib, [Halim] bilvosita, [ukasi] bevosita bajaruvchilar. Bevosita sub’ekt unchalik ahamiyatli bo‘lmaydi, shuning uchun u ko‘p holda ifodalanmay qolaveradi.

Orttirma nisbat shakli fe’lga birdan ortiq qo‘shilishi mumkin. Bunda avvalgi bevosita sub’ekt bilvosita sub’ektga aylanib ketaveradi: Halim to‘ladi. Halim ukasiga to‘latdi. Halim ukasiga to‘lattirdi. Jumla g‘alizligi kelib chiqmasligi uchun keyingi gapdagi bevosita subyekt tushirib qoldirilgan.

Orttirma nisbat shaklli fe’l semantikasida ma’noviy siljish ro‘y berib, unga xos morfema ajralmaydigan holga kelib qolishi ham mumkin: [tuzatmoq] [surishtirmoq], [solishtirmoq], [yaratmoq], [uyg‘on], [yupan], [erkalatmoq], [(dalil,misol) keltirmoq] tipidagi fe’l ham shular jumlasidan.

Orttirma nisbat shakli o‘timsiz fe’lni o‘timliga aylantiradi.