O’zbek tilshunoligida aksentuatsiya va sillabika Reja: Aksentuatsiya

Farg’ona davlat universiteti filologiya fakulteti 21.74-guruh talabasi Xasanboyeva Oydinoyning “Hozirgi o’zbek tili”fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

O’zbek tilshunoligida aksentuatsiya va sillabika

Reja:

1. Aksentuatsiya.

2. Bo’g’in turlari.

3. Sillabika

Urg‘u so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi yoki gaplardagi ayrim bo‘laklarning, nutq oqimidagi ayrim frazalarning maxsus ohang bilan ta’kidlanishidir. Urg‘u muayyan til fonetik-fonologik tizimining supersegment birligi sanaladi. Tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo'lishiga ko'ra urg'uning quyidagi tiplari o'zaro farqlanadi: 1) so'z urg'usi; 2) sintagma urg'usi;

• Urg‘u so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi yoki gaplardagi ayrim bo‘laklarning, nutq oqimidagi ayrim frazalarning maxsus ohang bilan ta’kidlanishidir. Urg‘u muayyan til fonetik-fonologik tizimining supersegment birligi sanaladi. Tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo'lishiga ko'ra urg'uning quyidagi tiplari o'zaro farqlanadi: 1) so'z urg'usi; 2) sintagma urg'usi;
• 3)ayiruv (ta’kidlov) urg'usi.

So'z bo'g'inlaridan biri yoki gap tarkibidagi bo'laklardan birining boshqalariga qaraganda cho'ziq (kuchliroq) ovoz yoki ohang bilan talaffuz qilinishi urg'u deyiladi. Urg'u tushgan bo'g'in urg'uli bo'g'in hisoblanadi, urg'u odatda, unli tovushga tushadi. Masalan: daraxtlar kurtak chiqara boshladi.

So'z bo'g'inlaridan biri yoki gap tarkibidagi bo'laklardan birining boshqalariga qaraganda cho'ziq (kuchliroq) ovoz yoki ohang bilan talaffuz qilinishi urg'u deyiladi. Urg'u tushgan bo'g'in urg'uli bo'g'in hisoblanadi, urg'u odatda, unli tovushga tushadi. Masalan: daraxtlar kurtak chiqara boshladi.

So‘z urg‘usi bevosita so'zga aloqador bo'lgan, so'z tarkibidagi bo'g'inlardan biriga tushadigan urg'udir. Fonetik tabiatiga, tushadigan o'miga va harakat qilish belgisiga ko'ra so'z urg'usi har xil bo'ladi.

So‘z urg‘usi bevosita so'zga aloqador bo'lgan, so'z tarkibidagi bo'g'inlardan biriga tushadigan urg'udir. Fonetik tabiatiga, tushadigan o'miga va harakat qilish belgisiga ko'ra so'z urg'usi har xil bo'ladi.

Fonetik tabiatiga kc‘ra so'z urg'usi dinamik, kvantitativ, tipik ottenkali va tonik (musiqiy) xarakterlarda bo'lishi mumkin:

dinamik urg‘u (zarb urg'usi). Urg'uning bu turi so'z tarkibidagi bo'g'inlardan birining, ayniqsa, undagi unli tovushning kuchli zarb bilan talaffuz qilinishiga asoslanadi. Kuchli zarb va baland ovoz dinamik urg'uning akustik belgisi bo'lsa, shu ovozni yuzaga keltiruvchi nutq a’zolari muskullarining kuchlanishi (tortilishi, taranglashishi) bunday urg'uning fiziologik belgisi sanaladi. Dinamik urg'uli bo'g'inda kuchli zarbning bo'lishi uning shu so'z tarkibidagi boshqa bo'g'inlardan ajralib turishini ta’minlaydi;

Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat:

Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat:

So‘zning, xususan, fonetik so‘zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi vazifalarni bajaradi.-Ayrim tillarda bo‘g‘inning distinktiv (tafovutlash, farqlash) funksiyasi ham bor. Masalan, koreys, vyetnam, xitoy tillarida bo‘g‘in ohang turiga qarab so‘z ma’nosini farqlaydi, ayni shu xususiyati bo‘lgan tillarda u sillabema hisoblanadi. 0‘zbek tilida bo‘g‘inning bu funksiyasi nihoyatda kuchsizdir.

Bo‘g‘inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor: birinchi sinf o‘quvchilarini to‘g‘ri o‘qish va to‘g‘ri yozishga o‘rgatishda, ularda to‘g‘ri talaffuz va imlo ko‘nikmalarini shakllantirishda bo‘g‘inlab o‘qitish va bo‘g‘inlab yozdirish yaxshi natija beradi. Orfografiya qoidalarining bir qismi bo‘g‘in ko‘chirilishiga asoslanadi. Bo‘inning she’riyatda turoqlarni, ohangdoshlik va musiqiylikni ta’minlovchi vosita sifatidagi roli ham katta. U she’riy misralardagi ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan biri, ayni paytda vazn o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi.

Quyidagi she’riy parchalami qiyoslab ko‘raylik:

Kuy avjida uzilmasin tor,

She’r yarmida sinmasin qalam.

Yashab bo‘lmay umrini zinhor,

Bu dunyodan ketmasin odam.

(E. Vohidov. «Kuy avjida uzilmasin tor»).

She’rlarim — chechagim, hayotim,

She’rlarim boylikdir, bisotim,

Yomg‘irdan namlanmas qanotim,

Oshaman bulutlar tog‘idan!

(A. Umariy. «Yomg‘irda»).
.

Adabiyotlar:

• Adabiyotlar:
• 1.Abduazizov A.Tilshunoslik nazariyasiga kirish. -Toshkent, 2010.
• 2. Ирисқулов И.Тилшуносликка кириш. -Тошкент, 2009.
• 3. Rasulov R.Umumiy tilshunoslik. -Тoshkent, 2013.
• 4. Тилшунослик назарияси ва методологияси. Тузувчи: Ҳ. Дадабоев. –Тошкент, 2004.
• 5. Хolmanova Z. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 2007.

E‘TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT