O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi

2- topshiriq. Nutqqa qo’yiladigan talablarni o’qituvchi hamkorligida izohlashga harakat qiling. Misollar bilan izohlang. Matn tuzing.
1-mashq.
Gaplarni o’qing va o’z fikr-mulohazalaringizni bildiring.
1. Har bir millatning dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oynayi hayoti til va adabiyotdir. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdir. (A. Avloniy)
2. Nutq – qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur etadi. (R.Emirson)
3. Har bir kishining madaniylik darajasi, o’qib qanchalik tarbiya ko’rganligi uning yozma va og’zaki nutqidan bilinadi. (S.Ibrohimov)
4. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. (I.A. Karimov)
5. So’zlash qobiliyati – hodisalar ichiga kirishining yagona va betakror vositasi.
(L.I. Tolstoy)
3-topshiriq. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Kaykovusning “Qobusnoma”, A. Navoiyning “Hayrat ul-abror”, A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarlaridan til va so’z qudratiga bag’ishlangan o’rinlarni o’qib, parchalar yod oling.
Nutqning faoliyat ko’rinishlari. Nutq faoliyati ikki usulda namoyon bo’ladi: og’zaki va yozma shaklda.
Og’zaki nutqning ikki ko’rinishi bor:
1) oddiy so’zlashuv nutqi;
2) adabiy so’zlashuv nutqi.
Oddiy so’zlashuv nutqi tabiiy nutq sifatida namoyon bo’lib, sheva ta’sirida bo’lgan nutq hisoblanadi. Bunda adabiy til me’yorlariga amal qilinmaydi, noadabiy qatlam so’zlari uchrab qoladi (o’rinsiz qo’llangan chet so’z va so’z birikmalari – varvarizm, so’kinch, haqorat so’zlar–vulgarizm, nutqda ortiqcha takrorlanadigan parazit so’zlar, jumladan, haligi, shu desangiz, ibi, innaykeyin, habba va h.k.).
Adabiy so’zlashuv nutqida til me’yorlari (orfoepiya qoidalari)ga qat’iy amal qilinadi. Yozma nutqning paydo bo’lishi og’zaki nutq ta’sirida bo’lgan. Yozma nutq adabiy tilning imloviy, punktuatsion, uslubiy qonun-qoidalariga bo’ysunuvchi grafik shaklidagi nutqdir.
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1. Til va tafakkurning o’zaro munosabati haqida ma’lumot bering.
2. Til va tafakkurning rivojini ta’minlovchi holat nima?
3. Til va nutq, ularning farqi haqida nima deya olasiz?
4. Nutqning to’g’riligi va aniqligi nutq madaniyati uchun qanday ahamiyatga ega?
5. Nutqning ravonligi, soddaligiga qanday erishiladi?
6. Nutqning mantiqiyligi va ta’sirchanligi deganda nimani tushunasiz?
7. Og’zaki va yozma nutq shakllariga xos xususiyat nimadan iborat?
8. Til, nutq va so’zlashuv odobi haqida maqol, hikmatli so’z ayting.