O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida

II. Asosiy qism.

2.2.Imlo o’rgatish jarayonida muammoli ta’lim elementlaridan foydalanish

Tarixiy--an’anaviy tamoyil. So’z va morfemalarning yozuvda qadimdan odat bo’lib qolgan shaklda yozilishi imloning tarixiy-an’anaviy tamoyili deb ataladi. Bu tamoyilda so’zlarning yagona shakli va talaffuzi e’tiborga olinmaydi. So’zlar hozirgi holatiga qarab emas, balki qadimdan an’ana tusiga kirib qolgan qoidalar asosida yoziladi. Masalan fikr, qadr, aql, ilm so’zlari talaffuzda i tovushi orttirilgan holda fikir, qadir, aqil, ilim tarzida aytiladi. Ammo tarixiy -an’anaviy tamoyil bo’yicha bu so’zlar i tovushisiz yoziladi.

Tarixiy-an’anaviy tamoyilga ko’ra yoziladigan so’zlarga misol sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

1. O’zbek tilidagi o’zlashma so’zlarda ko’pincha ikki undosh tovush yonma-yon keladi. Bular talaffuz qilinganda ikki undosh orasida qisqa i unlisi paydo bo’ladi. Ammo bu imloda hisobga olinmaydi. So’zlar an’anaga muvofiq avvalgi shakllari bo’yicha yozila beradi: fahm, sharm, fasl, lahm, hatm, nasl, muhr, jabr, vazn, mehr, zulm, ayb, kibr, vasl, vazn, husn, sinf, jahl, naqsh, rasm kabilar.

2. So’z o’zaklarida ikki unlining qator kelishi aslida o’zbek tiliga xos xususiyatlardan emas. SHuning uchun og’zaki nutqda doim, oila, rais, oid, doira, maishat, qoida, doir, shoir, suiqasd, Noila, Naima, Raisa, Said, Saida kabi so’zlarda ikki unli orasiga bir y undoshi orttirib talaffuz qilinadi. Ammo bu xil so’zlar imloda tarixiy an’anaga muvofiq – y tovushisiz yozila beradi.

3. Hozirgi o’zbek adabiy tilida ba’zi bir qo’shimchalar ham tarixiy -an’anaviy tamoyil asosida yozilishi mumkin:

1) sifatdosh yasovchi -r (-ar) qo’shimchasining -ur shakli mumtoz adabiyotimizda keng qo’llanilgan. Bu shakl she’riy asarlarda hozir ham uchrab turadi: Jismimiz yo’qolur, o’chmas nomimiz, G’alaba to’yida bo’larmiz biz ham. (H. Olimjon). Agar kuylar esa sho’x dilrabolar, havolardan kelur dilbar navolar (Vosit Sa’dulla).

2) buyruq -istak mayli qo’shimchasi -gin o’tmishdagi an’anaga ko’ra ayrim hollarda -gil shaklida yoziladi: Dilrabo, hijronni mendan so’rmagil, gul o’zing bo’stonni mendan so’rmagil (H. YAhyoev).

3) hozirgi o’zbek tilida chiqish kelishigi qo’shimchasi adabiy me’yorga muvofiq - dan shaklida yoziladi. SHu bilan birga she’riy asarlarda ba’zan o’tmishdagi shakliga muvofiq -din tarzida ham ishlatiladi: Senga baxtdan taxt talarman, Toledin boshingga toj, Mulki husningga omonlik, Toju taxtingga rivoj (E. Vohidov).

4) harakat nomi qo’shimchasi -moqning -mak shaklida yozilishi ham tarixiy an’anaga muvofiqdir: YUzlarimni ko’rmak istasang, Osmondagi oyga boq, Ko’zlarimni ko’rmak istasang, Osmon to’la yulduzga boq, Gar o’zimni ko’rmak istasang, YOvni engib zafar bilan qayt (Uyg’un).

Bundan tashqari, -dir qo’shimchasining ayrim hollarda -dur, -ga qo’shimchasining -g’a, -gani qo’shimchasining -gali, -mi affiks yuklamasining -mu shakllarida yozilishi ham tarixiy -an’anaviy tamoyilga ko’radir: boshindadur, ko’rinadur, yoshindadur, qoshindadur; qo’lg’a, yo’lg’a, g’amg’a; ko’rgali, kuydirgali, o’qigali, tergali; sog’indingmu, keldingmu, qoldimu, yozdimu kabi.

SHuningdek, u, bu , shu, o’sha olmoshlari eski o’zbek tilida ul, bul, shul, o’shal shakllarida ishlatilgan. Bu shakllar hozirgi o’zbek adabiy tilida ham uchrab turadi: O’shal kun kelur (qo’shiqdan). Tushda ko’rdim ul parini ey sabo uyg’otmagil (E. Vohidov).