O‘zbek tilini sohada qo‘llanilishi” fanidan O‘quv-uslubiy majmua denov – 2021

4-topshiriq. Tahrir jarayonida muharrir va muallifning faoliyatiga e`tibor qarating, o`zingiz bir kitobni tahlil qiling.
Tahrirda muallif maqsadi, asar g‘oyasi, hayotiy va badiiy haqiqat mantig`i, qahramonlar xulqi kabilar hisobga olinadi.
Tahrirda muallif va muharrir munosabatlari, mualliflik huquqi va muharrirning matniga aralashish imkoniyatlari mavjud.
Muharrir faoliyatining bir jihati kitob nomi, unvoni haqidagi ma’lumotlar va nashriyot bildirgichlari majmuini tuzish va rasmiylashtirishdan iborat.
Muharrir kitob bildirgich ma’lumotlarini tuzish va tahrir qilish jarayonida qo‘yidagilarga alohida e’tibor beradi:
1.Annotatsiya. 2. So‘z boshi. 3. Kirish. 4. Tarjimai hol. 5. Xotima. 6. Sharh va izohlar. 7. Eslatma va ilovalar. 8. Lug`at va bibliografik ko‘rsatgichlar. 9. Adabiyotlar ro‘yxati. 10. Voqea hodisalar taqvimi (xronologik ko‘rsatgichlar. 11. Shartli qisqartmalar. 12. Mundarija.
Tahrir etuvchi uchun uch-to‘rtta so‘zni qo‘shish, yoki to‘rt-beshta jumlani bitta gap shakliga keltirish yetakchi maqsad emas. Qalamga olingan mavzu qanday qilinsa, ixcham, lo‘nda shaklda egasiga etadi. Muharrirning qisqartirishi quyidagi mezonlarda aks etadi.
1. Muallifning yangilik orqali maqsadini aniqlash. Keyingi
qisqartirishlar esa ana shunga asoslanadi.

2. 
   So‘z o‘rniga boshqa birini qo‘llash, almashtirish. Bunda fikrning ta’sirliligi va ifodaliligi nazarda tutiladi. Muharrir bu o‘rinda so‘z sinchisi vazifasini o‘taydi.
   
3. 
   Jumladagi ayrim cho‘ziq ibora va birikmalarni yaxlitlashtirish, ba’zi so‘zlardan voz kechish.
   

4. Bir abzats ichida bor bo‘lgan jumlalarni fikriy bog‘liqligiga qarab umumlashtirish.
5-topshiriq. Matnni o’qing. Ma’lumotlardan foydalanib biror matnni kengaytiring.
Matnni kyengaytirish quyidagi yo‘l va vositalar bilan amalga oshiriladi:
- matnning asosiy g‘oyasini ifodalovchi tayanch so‘z yoki gapni aniqlash va shunga bog‘liq holda o‘z mustaqil, ijodiy fikrini ifodalovchi gap qo‘shish;
- matn mazmunini maqol, matal, hikmatlar bilan boyitish, dalillar bilan asoslash;
- gapni uyushiq bo‘laklar, kiritmalar, ajratilgan bo‘laklar hisobiga kyengaytirish;
- so‘z va birikmalarni ma’nodoshlari – tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar va boshqa badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish;
- sodda gapni qo‘shma gapga, qo‘shma gapni alohida sodda gaplarga ajratish;
- matnning kirish, xulosa qismlarini qarashlar, mulohazalar, ilovalar bilan to‘ldirish.
Tahrir jarayonida ishlatiladigan umumiy texnik qoidalar quyidagilar:
- bitta harfni olib talash (xato – xat, ziyrak- zirak);
- bir necha harfni, so‘zni, qatorni olib tashlash (kitoblaringiz – kitobingiz);- ikki yoki undan ortiq qatorni olib tashlash (U ertalab gulqand bilan nonushta qilishni, peshinda kibili sho‘rva va qizil gulning bargi bilan solingan musallas ichishni yaxshi ko‘rsa, o‘zbek tilida soflikni saqlashni ham shuncha sevardi: hatto, samovar o‘rniga o‘ziqaynar, elektr o‘rniga simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi – U o‘zbek tilida soflikni saqlashni sevardi: samovar o‘rniga o‘ziqaynar, elektr o‘rniga simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi);
- bir yoki bir necha so‘zni qo‘shish (o‘qigan asarlardan ma’lum bo‘ldiki – o‘qigan asarlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki);
- so‘zni yoki matnning ma’lum qismini boshqa joyga ko‘chirish (Saidiy hujrasiga yarim kechada qaytib keldi – Saidiy yarim kechada hujrasiga qaytib keldi);
- katta harfni kichik harfga yoki kichik harfni katta harfga almashtirish (Samarqand davlat universiteti – Samarqand Davlat universiteti);
- bir yoki bir necha harflarni boshqasi bilan almashtirish (isloxat – islohot, hokozo – hokazo);
- yonma-yon turgan harf va so‘zlarning joyini almashtirish (turpoq – tuproq, yog‘mir-yomg‘ir);
- yangi qator (abzats) dan boshlash;
- oraliq yo‘qotish (kit oblar – kitoblar, qa lamlar-qalamlar);
- oraliqhosilqilish (buyerda – bu yerda);
- yangi qator (abzats) ni bekor qilish.