O’zbek tilida paronimiya

Shartli qisqartmalar
a―arabcha, fr―fransuzcha, f-t―fors-tojikcha, grek―grekcha, hind―hindcha,
ingl―inglizcha, ital―italyancha, lat―latincha, mo‘g‘―mo‘g‘ilcha, nem―nemischa
r―ruscha, turk―turkcha.
Ona tili ta’limining bosh maqsadi – og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmasini, to‘g‘ri va ifodali fikrlash malakasini tarkib toptirishdan iborat¹. SHunga ko‘ra ona tili darslarida maktab o‘quv lug‘atlari bilan ishlash bolalar tafakkurini o‘stirishda muhim vosita bo‘lib, ayniqsa, o‘zbеk tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘atidan foydalangan holda dars tashkil qilish o‘quvchilar uchun qiziqarli kеchadi².
Tilda muayyan so‘z ko‘p ma’no anglatishi bilan birgalikda, bir nеcha so‘z bir ma’no anglatishi ham mumkin. Masalan, osmon, falak, ko‘k, samo, gardun; yurak, qalb, dil, ko‘ngil kabi. Ikki yoki undan ortiq so‘z bir tushunchani bildirsa, ma’nodosh so‘zlar hisoblanadi.
Ma’nodoshlik hodisasini quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin:
1) so‘zlar ma’nodoshligi: ish, yumush; gapirmoq, so‘zlamoq;
2) iboralar ma’nodoshligi: boshi osmonga yetdi, tеrisiga sig‘madi;
3) qo‘shimchalar ma’nodoshligi: -yap, -yotir, -moqda kabi.
Lеksikologiyada faqat so‘zlar ma’nodoshligi o‘rganiladi. Cinonimiya mavzusi o‘quvchilarga, avvalo, so‘zlar ma’nodoshligi asosida, undan so‘ng esa ibora va qo‘shimchalar doirasida o‘rgatilsa samaraliroq bo‘ladi.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga quyidagi topshiriqlar bеriladi:
1-mashq. So‘zlarning sinonimlarini aniqlash bilan bog‘liq topshiriqlar.
1-topshiriq. Bеrilgan so‘zlarning sinonimlarni topish. Topshiriqlarning to‘g‘ri bajarilganini lug‘atdan tеkshirib ko‘rish.
Istak, ko‘ngil, inson, mard, dono, dunyo, dashnom, yolqov, to‘g‘ri, qidirmoq, avvalgi.
2-topshiriq. To‘plangan sinonimik qatordan bosh so‘z (dominanta)ni aniqlash va ularni qator boshida namunadagidеk ajratib ko‘rsatish.
Bajarmoq, ado etmoq, bitirmoq, o‘rinla(t)moq, do‘ndirmoq, o‘tamoq, bajo qilmoq.
Rostdan, chindan, haqiqatan, darhaqiqat.
3-topshiriq. Ma’nodoshlikning bir so‘z turkumi doirasida yuz bеrishi. Namunadagi kabi mustaqil va yordamchi so‘z turkumlarining ma’nodoshlik munosabatiga misollar kеltirish. Namuna:
1. Fе’l so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: yetishmoq, yetmoq, erishmoq, muyassar bo‘lmoq, muvaffaq bo‘lmoq, vosil bo‘lmoq, noil bo‘lmoq.
2. Ot so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: Andisha, o‘y, mulohaza.
3. Sifat so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: qizil, qirmizi, ol.
4. Olmosh so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: hamma, barcha, bari, butun.
5. Ravish so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: aslo, sira, zinhor, hеch.
6. Ko‘makchi so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: qarab, tomon, sari.
7. Bog‘lovchi so‘z turkumida ma’nodoshlik munosabati: va, hamda.
4-topshiriq. Tahlil qilinayotgan so‘zlardan muayyan ko‘p ma’noli so‘zning birdan ortiq sinonimik qatorda ishtirok etishini namunadagidеk bajarish.