O‘zbek tilida “Ma’naviyat” semali leksik birliklarning semantik tahlili

“me‟yordan ortiq”, pakana ―bo‗y o‗lchami‖,  ―me‟yordan oz”.

1

 

Antonimiya  hodisasi  yuzaga  kelishi  uchun  olingan  ikki  obyekt  leksema 

yoki  leksema  tarkibidagi  ikki  semalarda  antonimik  munosabat  yuzaga  kelishi 

uchun  ―oraliqdagi  so‗z‖,  yoki  ―oraliqdagi  ma‘no‖  bo‗lishi  shart.  Agar  bunday 

shartlanish yuzaga kelmagan bo‗lsa bu jarayonga nisbatan antonimik munosabat 

deya  olmaymiz.  Masalan:  ota-ona,  o‗qigan-o‗qimagan.  Birinchi  misolimizda 

―erkak‖  va  ―ayol‖  semalari  asosida  farqlanadi,  ota-ona  leksemalari  o‗rtasida 

oraliq so‗zning yo‗qligi,  ota-ona  bir hodisaning qarama-qarshi tomonlari emas, 

balki jins-tur munosabatiga misol bo‗ladi.  

Ilmiy  adabiyotlarda  antonimik  birliklar  qarama-qarshiligining  uch  xil 

xususiyati

2

 ko‗rsatiladi:

 

                                                           

1

Hakimova M. Semasiologiya. Toshkent. 2008-yil. 82-b. 

  

2

 

Iskandarova Sh. Til sistemasiga mazmuniy maydon asosida yondashuv. Toshkent. Fan. 2007-yil, 67-bet 

 

---

75 

 

         a.  eng  chetdagi  birliklar  qarama-qarshi  qo‗yiladi:  to‗plamdagi  boshqa 

birliklar  ular  orasiga    tushishi  mumkin,  ular  kontrar  antonimlar  deyiladi. 

Masalan, yosh (o‗rta yosh) keksa; 

   

b.  unda  tur  tushunchasini  belgilovchi  so‗zlar  bo‗lmasligi  bilan 

harakterlanadi: birga-alohida. Ular komplementar antonimlar deyiladi; 

   

d.  turli  yo‗nalishdagi  faoliyat,  harakat,  holatlar  ifodalanadi:  kelmoq-

ketmoq, 

turmoq-o‗tirmoq, 

kulmoq-yig‗lamoq 

ular 

vektor 

antonimlar 

hisoblanadi. 

―Ma‘naviyat‖ semali leksik birliklar o‗rtasida ham quyidagicha antonimik 

munosabatlar kuzatiladi:

 

1. vijdoni pok-vijdoni mudroq.

  

2. ozodlik-qullik. 

3. mard-nomard.  

4. xushyor-loqayd.  

5. vijdoni uyg‗oq-vijdoni mudroq.  

6. saxiy-baxil.  

7. birdamlik-ayrolik. 

8. mehnatkash-dangasa.  

9. do‗st-dushman.  

10. adolat-nohaqlik.  

11. vatanparvar-vatanfurush.  

12. vafodor-xoin.  

13. fidoyi-ma‘suliyatsiz.  

14. bilimli-omi. 

15. uquvli-go‗l

. 

 

16. ezgulik-yovuzlik. 

17. bunyodkorlik-vayronkorlik.

 

 

19. ma‘rifat-jaholat.  

 

20. mafkuraviy bo‗shliq-mafkuraviy immunitet. 

---

76