O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi tilshunoslik o’quv-uslubiy majmua

Tilning fonetik tuzilishi, morfologik qurilishi, so‘z yasalishi va lug‘at tarkibi. Til strukturasi (qurilishi)ga ko‘ra, tilshunoslik, asosan, fonetika-fonologiya, leksikologiya va morfologiya, sintaksis deb nomlanuvchi to‘rt bo‘limdan tashkil topadi. Uning ichki sistemasi va taraqqiyoti bilan bog‘liq barcha muammolar ana shular bilan uzviy tutashadi. Fonetika tilshunoslik fanining mustaqil bo‘limlaridan biri bo‘lib, unda nutq tovushlari o‘rganiladi. Nutq tovushlari tilimizning xomashyosi, uning moddiy boyligi hisoblanadi, zotan, inson tili tovushlar orqali mavjuddir. Tilning barcha birliklari oddiy fonema (bir-biridan farqlanuvchi tovush)lardan boshlab matngacha ana shu tovushlar yordamida o‘z ifodasini topadi.
Fonetikaning asosiy predmetini tovushlarning akustik va artikulyasion xarakteristikasi tashkil etadi. Artikulyasiya deganda nutq a’zolarining tovush hosil qilish vaqtidagi harakati va holatini tushunamiz. Tovush hosil qilishda hamma nutq organlari bir xil qatnashmaydi. Ba’zi organlar faol qatnashsa, ba’zilari passiv ishtirok etadi. Shu sabab ham undoshlarni ikki xil artikulyasiya o‘rniga ko‘ra va artikulyasiya usuliga ko‘ra tasnif qilamiz. Hosil bo‘lish o‘rnidan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishi artikulyasiya usuli deb ataladi.
Ammo nutq tovushlari sof lingvistik jihatdan ham o‘rganiladi. Bunda tovushlarning funksional jihatlari fonologiyaning predmetini tashkil etadi. Fonologiya - fonetik ma’lumotlarga asoslanuvchi va fonetikaning eng yuqori pog‘onasini tashkil etuvchi, fonemalarning funksional qimmatini o‘rganuvchi sohadir.
Fonema tildagi o‘zidan yuqori bo‘lgan birliklarni, ya’ni morfemalar, so‘z, so‘z formalarini va morfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlashga xizmat qiluvchi tilning eng kichik birligidir. Demak, fonetikani inson nutqining material tomonini, ya’ni artikulatsiyasi va akustikasi haqidagi fan deb, fonologiyani esa tildagi tovushlarning ma’nosini farqlashga xizmat qiluvchi, ularning funksional jihatlarini o‘rganuvchi fan deb atash mumkin.
Fonetika tovushlarni akustik va artikulyasion jihatdan o‘rganadi. Tovushlarning funksional tomonini fonologiya o‘rganadi. Fonema tilda eng katta vazifa bajaruvchi eng kichik birlikdir. Chunki fonemadan kichik birlik mavjud emas. Boshqa birliklar kabi u mayda birliklarga bo‘linmaydi. Eng katta vazifa bajarishiga sabab barcha birliklar tarkibida fonema mavjud bo‘ladi.
O‘pkadan kelayotgan havo oqimi turli xil to‘siqqa uchrab, tovush hosil qiladi va buni biz eshitamiz. Har bir tovushning tembri bo‘lib, akustika ana shu narsa bilan bog‘liqdir. Tovushni talaffuz qilganimizda tembrining balandligi, kuchi, qisqa yoki cho‘ziqligi bir-biridan farq qiladi. Bu narsa tebranishning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Tebranish qancha ko‘p bo‘lsa, tovush tembri shuncha baland bo‘ladi. Tebranish shiddati nutq tovushining kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Tebranish darajasi qanchalik katta bo‘lsa, shiddatli bo‘lsa, tovush ham shunchalik kuchli bo‘ladi. Tovushning kuchi havoning nutq a’zolarimizga qanday zarb bilan urilishiga qarab har xil bo‘ladi. Shu asosda undosh tovushlarni tasnif qilamiz.
Nutq tovushlari nutq apparati ishtirokida hosil qilinadi. Nutq apparatiga, o‘z navbatida, quyidagilar kiradi:

1. 
   bronxlar, traxeya, diafragma, ko‘krak qafasi organlari o‘pkadan kelayotgan havo oqimini bo‘g‘iz, og‘iz, burun bo‘shliqlariga yetkazib berish vazifasini o‘taydi;
   
2. 
   bo‘g‘izdagi halqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog‘aylar va un paychalari organlari, bu apparatlar bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan. Ovoz bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘ladi;
   

v) til, kichik til, tanglay, lablar va tishlar og‘izda joylashgani sababli, og‘iz bo‘shlig‘i apparatlari deyiladi. O‘pkadan kelayotgan havo oqimi turli xil to‘siqlarga uchrashi natijasida portlashi yoki sirg‘alishi sodir bo‘lib portlaydi yoki sirg‘aladi va shovqin hosil qilinadi. Shovqin og‘iz bo‘shlig‘ida paydo bo‘ladi;
g) burun bo‘shlig‘i apparati. m, n, ng tovushlarini hosil qilishda o‘pkadan kelayotgan havo oqimining ma’lum bir qismi burun bo‘shlig‘i devorchalariga urilib, qo‘shimcha jilo, ton hosil qiladi.
Nutq a’zolarining tovush hosil qilishda o‘rinlari turlicha bo‘lib, til, kichik til, lablar, yumshoq tanglay va un paychalari aktiv a’zolar hisoblanadi. Tishlar, qattiq tanglay va burun bo‘shlig‘i passiv a’zolar sanaladi.
Undosh tovushlar tasnifi. Undosh tovushlarni uch tomondan tasnif qilish orqali o‘rganamiz. 1. Artikulyasiya (hosil bo‘lish) o‘rniga ko‘ra. 2. Artikulyasiya (hosil bo‘lish) usuliga ko‘ra. 3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra.
1. Artikulyasiya o‘rniga ko‘ra har bir tovushning qaysi nutq organida paydo bo‘lishi o‘rganiladi. Bunda ham o‘z navbatida undoshlarni uch guruhga bo‘lib o‘rganamiz. a) lab undoshlari; b) til undoshlari; v) bo‘g‘iz undoshi.
Bevosita lablar ishtirokida hosil bo‘luvchi tovushlar lab undoshlaridir. Bularga:
b,p,m,v,f tovushlari kiradi. Bular ham o‘z navbatida yana ikkiga bo‘linadi: a) b,p,m undoshlari lab-lab; b) v,f undoshlari pastki lab va yuqori tishlar orasida hosil bo‘ladi. Shu tufayli ham v,f tovushlari esa lab-tish undoshlari hisoblanadi.
Bevosita til ishtirokida hosil bo‘luvchi tovushlar til undoshlaridir. Til undoshlari ham o‘z navbatida quyidagi uch guruhga bo‘linadi. a) til oldi undoshlari: d,j, dj, z, y, k, l, n, ng, r, s, t, x, s, ch, sh, q, g‘. b) til o‘rta undoshi: y. Bu tovush tilning o‘rta qismida hosil bo‘luvchi birgina undoshdir. v) til orqa undoshlari til va tanglayning orqa qismida hosil bo‘luvchi undoshlardir. Ularga: k, g, ng, q, g‘, x tovushlari kiradi. Bular ham o‘z navbatida yana ikkiga bo‘linadi: k, g, ng sayoz til orqa, q, g‘, x chuqur til orqa undoshlaridir.
Bo‘g‘izdagi un paychalari hosil qilgan oraliqdan o‘tishi orqali paydo bo‘luvchi birgina h undosh tovushi bo‘g‘iz undoshi deyiladi.
2.Artikulyasiya (hosil bo‘lish) usuliga ko‘ra tasnifda nutq organlari hosil qilgan to‘siqdan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishi nazarga olinadi. Bu tasnifga ko‘ra undosh tovushlar uch guruhga bo‘linadi. a) portlovchi undoshlar: b, g, d, dj, k, p, t, s, ch, q. Bu undoshlarni talaffuz qilganimizda nutq organlari hosil qilgan to‘siqdan chiqishda portlaydi. Shu sabab ham portlovchi undosh tovushlar deyiladi. b) sirg‘aluvchi undoshlar: v, j, z, y, s, f, x, sh, g‘, h. Bu tovushlarni talaffuz qilganimizda nutq organlari hosil qilgan to‘siqlardan sirg‘alib o‘tishi natijasida hosil bo‘ladi. v) portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar: m, n, ng, l, r. Bu tovushlarni hosil qilishda bir paytning o‘zida ham portlash ham sirg‘alish sodir etiladi. Shu sabab ham bu tovushlarni portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar deb nomlaymiz. Bulardan l undoshi tilning ikki yonida ochilib qolgan oraliqdan sirg‘alib o‘tganligi uchun yon tovushi ham deyiladi. r undoshini hosil qilishda ham portlash ham sirg‘alishdan tashqari til titraganligi sababli titroq undoshi ham deyiladi. M, n, ng undoshlari talaffuzida ham portlash ham sirg‘alishdan tashqari havo oqimining bir qismi burundan chiqqanligi tufayli burun tovushlari deyiladi.
3.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undosh tovushlar yana ikki turga bo‘linadi:
a) sonorlar: m, n, ng, l, r. Bu tovushlar tarkibida ovozning miqdori shovqinga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Bu tovushlarni ovozdor undoshlar ham deyish mumkin. b) shovqinlilar: b, v, g, d, j, dj, z, y, k, p, s, t, f, x, s, sh, q, g‘, h. Bu tovushlar tarkibida shovqin ko‘proq bo‘ladi, ba’zilari tarkibida esa ovoz mutlaqo qatnashmaydi. Shu sabab ham shovqinlilar deyiladi. Shovqinlilar ham o‘z navbatida yana ikkiga bo‘linadi: a) jarangli undoshlar: b, v, g, d, j, dj, z, y, g‘. Bu undoshlar tarkibida oz bo‘lsada ovoz qatnashadi. Ovoz va shovqindan hosil bo‘ladi. b) jarangsiz undoshlar: k, p, s, t, f, x, s, sh, q, h. Bu undoshlar tarkibida ovoz mutlaqo qatnashmaydi. To‘liq shovqindan hosil bo‘ladi.