O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi «O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi» fani bo‘yicha tayyorlangan

mavzu: Soha bo’yicha belgilangan mavzu asosida ilmiy tadqiqot olib borish jarayonlari.

Tayanch so’z va iboralar: ilmiy ijod, nazariya, taqqiqot, ilmiy tadqiqot
SAVOLLAR

1. 
   Ilmiy ijod deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Nazariya va amaliyotning farqi nimada?
   
3. 
   Tadqiqot deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Ilmiy taqdiqot olib borish jarayoni haqida gapiring.
   
5. 
   Ilmiy bilishning umumiy va maxsus metodlarini sanang.
   

Ilmiy tadqiqot- yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniqlik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib takrorlangand, hamisha birdek natija berishi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan bog'langan ikki qutb — tajriba va nazariyadan iborat.
Tadqiqot ob`ekti qismlarga bo`linib, ko`plab tushuncha, farazlar vositasida yoritiladi, ta`riflanadi, ya`ni u tafakkurda paydo bo`lgan mavhumotlar majmuasiga aylantiriladi. Bu - tadqiqot ob`ektini abstraksiyalar darajasidagi analizidir. So`ngra, bilishning 2-bosqichida abstraktlikdan konkretlikka ko`tarilish amalga oshiriladi. Bunda tafakkurda tadqiqot ob`ektining yaxlitligi tiklanadi (sintez). Shuni qayd etish lozimki, yuqorida ko`rilgan ilmiy bilish metodlari, odatda, kompleks tarzda, biri-birini to`ldirib qo`llaniladi. Bilishning mantiqi tekshirilayotgan ob`ektni boshqalaridan ajratib turuvchi muhim, ahamiyatli, ustivor qaytariluvchi va alohida xususiyatlarini aniqlash jarayoni tarzida ifodalanadi. Bilish jarayonida quyidagi umumiy texnologiyaga rioya qilish muhimdir:oddiy kuzatish, ko`rish, taqqoslashdan abstrakt fikrlashga va undan amaliyotga o`tish kerak.
Keyingi vaqtda EHM va kompyuterlarning yaratilishi, ularning ishlab-chiqarishga keng joriy etilishi, matematik usullarning konkret fanlar sohalarida samarali qo`llanilishi formallashtirishi va modellashtirish kabi yangi usullarning paydo bo`lishiga olib keldi. Ilmiy tadqiqotning formalashtirish metodining asosini matematik abstraklashtirish tashkil etadi.
Formallashtirish - bu tekshirilayotgan predmet yoki hodisaning ma`lum konkret tomonlari, xossa va xususiyatlarining mazmunini mavhumlashtirib, uni ma`lum abstrakt ifoda, formula yoki sxemalar bilan ifodalashdir. Bu metod yordamida tadqiq etilayotgan ob`ektlarning o`rtasidagi aloqadorlik, ularning munosabatlari ma`lum ifodalarda belgilanadi. Masalan, algebradagi matematik ifodalar: a+b, ab, a2–2ab+b2 kabilar miqdoriy munosabatlarning formallashtirilgan ko`rinishidir. Formallashtirish usuli eng ko`p darajada matematika, fizika, kimyo, matematik mantiq, muhandislik va texnika sohalarida olib boriladigan tadqiqotlarda qo`llaniladi. Formallashtirish usuli o`z navbatida modellashtirish usuli bilan chambarchas bog`liq.
Modellashtirish metodi o`rganilayotgan ob`ektga tuzilishi yoki funksiyasiga ko`ra unga o`xshash lekin uning o`zi emas, uning nusxasini yaratib, shu nusxa orqali haqiqiy ob`ektning tegishli xossa va xususiyatlarini o`rganishdir. Ilmiy tadqiqotlarda bu usulning vazifasi odatda, tekshirilayotgan ob`ektning bevosita originalida o`rganishning iloji bo`lmagan paytda uning asliga o`xshash, unga mos moddiy yoki fikriy nusxasini, ya`ni modelini (model - lotincha modele - nusxa, shartli obraz, sxema ma`nolarini bildiradi) yasab, shu model asosida originalni o`rganishdan iboratdir. Modellashtirish va modelning o`ziga misol qilib, biz globusni olishimiz mumkin. Modellashtirish ko`p bosqichli jarayondir. Uning 1-bosqichi modelni qurishdir. Qurilgan modelning original bilan mosligini aniqlash modellashtirishning 2-bosqichidir. Modellashtirishning 3- bosqichi - bu model asosida hosil qilingan bilimni originalga tadbiq etishdir. Modellashtirishning so`nggi, 4-bosqichi esa model orqali ega bo`lingan yangi bilimning haqiqatligini aniqlashdir. Tabiatiga ko`ra modellarni 2 guruhga bo`lish mumkin: 1) moddiy modellar 2) fikriy modellar Moddiy modellar moddiy jismlardan yasalgan modellardir. Fikriy modellar esa til belgilari, tildagi simvollar, har xil kodlar, EHM dasturlari va shular kabilardir. Modellashtirishning cheklangan tomonlari ham bor. Masalan, hech bir model originalning xususiyatlarini to`la ifodalay olmaydi. Chunki har qanday model originalning tadqiqot uchun muxim bo`lgan xususiyatlarini ifodalab, boshqa barcha xususiyatlarini mavhumlashtiradi. Ilmiy tadqiqotlarda modellashtirishning turli xillarini birgalikda qo`llash, mukammalroq modellardan foydalanish yaxshiroq natijalar beradi. Aksariyat hollarda nazariy tadqiqotlar abstraktlikdan konkretlikka ko`tarilish metodiga asoslanadi. Bu holda bilish jarayoni ikkita nisbatan mustaqil bosqichga bo`linadi. 1-bosqichda borliqdagi konkretlikdan uning abstrakt tushunchalariga o`tish amalga oshiriladi.
Inson, hujjat, axborot, boshqarishning barcha pog‘onalarini, shu kabi ish yuritishning ajralmas qismidir. Shuning uchun rahbar (menejment) ish yuritish oqilona hujjat, uslub, til, qoidalardan foydalanishi lozim. Mukammal va oqilona tashkil etilgan hujjatchilik har qanday tashkilotdagi ish yuritishning asosi.
Tadqiqot tarkibi
Ilmiy tadqiqotlar uning tarkibidagi bir qator elementlarni o‘z ichiga oladi.
Tadqiqot obyekti - sub'ektning kognitiv faoliyati yo‘naltirilgan va bilish sub'ekti ongidan tashqarida va mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan haqiqat bo‘lagi. Tadqiqot ob'ektlari ham moddiy, ham nomoddiy bo‘lishi mumkin. Ularning ongdan mustaqilligi, odamlar ular haqida hech narsa bilmasligidan yoki bilmasligidan qat'i nazar, ular mavjudligidadir.
Tadqiqot mavzusi ob'ektning tadqiqotga bevosita aloqador qismi; bular ma'lum bir tadqiqot nuqtai nazaridan ob'ektning asosiy, eng muhim xususiyatlari. Ilmiy tadqiqot mavzusining o‘ziga xos xususiyati shundaki, dastlab u umumiy, noaniq atamalar bilan belgilanadi, oldindan taxmin qilinadi va ozgina bashorat qilinadi. Va nihoyat, u ish oxirida "gevşetdi". Bunga erishish uchun olim uni tasavvur qila olmaydichizmalar va hisoblar. Ob'ektdan "yirtib tashlash" va tadqiqot mahsulida sintez qilish uchun sizga kerak bo‘lgan narsa - tadqiqotchi bu haqida to‘liq ma'lumotga ega bo‘lmagan, yuzaki, bir tomonlama. Shuning uchun tadqiqot mavzusini belgilash shakli savol, muammo hisoblanadi.
Asta-sekin tadqiqot mahsulotiga aylanib, mavzu dastlab noma'lum xususiyatlar va uning mavjudligi shartlari tufayli boyitilmoqda va rivojlantirilmoqda. Tashqi tomondan, bu tadqiqotchi uchun qo‘shimcha ravishda paydo bo‘ladigan, u tomonidan ketma-ket hal qilinadigan va tadqiqotning umumiy maqsadiga bo‘ysunadigan savollarning o‘zgarishi bilan namoyon bo‘ladi.
Aytishimiz mumkinki, ayrim ilmiy fanlar o‘rganilayotgan ob'ektlarning alohida "bo‘limlari" ni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Ob'ektni tadqiq qilishning mumkin bo‘lgan "bo‘limlari" ning xilma-xilligi ilmiy bilimlarning ko‘p qirrali tabiatini keltirib chiqaradi. Ob'ektlarning har biri o‘zining kontseptual apparatini, o‘ziga xos tadqiqot usullarini, o‘z tilini yaratadi.
Tadqiqot maqsadi - natijada ideal, aqliy kutish, buning uchun ilmiy va kognitiv harakatlar amalga oshiriladi.
Tadqiqot mavzusining xususiyatlari uning maqsadiga bevosita ta'sir qiladi. Va nihoyat, kirishtadqiqot mavzusining tasviri, tadqiqot jarayonining boshida mavzu noaniqligiga xos ravishda farq qiladi. Bu yakuniy natijaga yaqinlashganda aniqlanadi.
Tadqiqot maqsadlari Tadqiqot maqsadlariga erishish uchun javob olish kerak bo‘lgan savollarni shakllantirish.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari o‘zaro bog‘liq bo‘lgan zanjirlarni tashkil qiladi, ularda har bir bog‘lanish boshqa aloqalarni saqlab qolish uchun xizmat qiladi.
Tadqiqotning yakuniy maqsadi uning umumiy vazifasi deb nomlanishi mumkin, asosiy vazifani hal qilish vositasi sifatida ishlaydigan shaxsiy vazifalarni esa oraliq maqsadlar yoki ikkinchi darajali maqsadlar deb atash mumkin.
Tadqiqotning asosiy va qo‘shimcha vazifalari ham belgilanadi: asosiy vazifalar uning maqsadli parametrlariga mos keladi, kelgusi tadqiqotlarni tayyorlash uchun qo‘shimcha vazifalar belgilanadi, ushbu muammoga aloqador bo‘lmagan garovlarni (ehtimol juda tegishli) gipotezalarni tekshirish, ba'zi metodologik muammolarni hal qilish uchun va boshqalar.
Maqsadga erishish yo‘llari:
Agar asosiy maqsad nazariy sifatida shakllantirilgan bo‘lsa, unda dasturni ishlab chiqish ushbu mavzu bo‘yicha ilmiy adabiyotlarni o‘rganishga, boshlang‘ich tushunchalarni aniq talqin qilishga, o‘rganish mavzusining gipotetik umumiy tushunchasini qurishga, ilmiy muammoni aniqlashga va ishchi farazlarni mantiqiy tahlil qilishga qaratilgan.
Ilmiy tadqiqotning umumiy mantiqiy usullari.
Tahlil - har bir ob'ektni har tomonlama o‘rganish maqsadida uning tarkibiy qismlariga (belgilar, xususiyatlar, munosabatlar) ajratish.
Sintez - ob'ektning oldindan tanlangan qismlarini (tomonlar, belgilar, xususiyatlar, munosabatlar) yagona yaxlitlikka birlashtirish.
Xulosa - o‘rganilayotgan ob'ektning bir qator belgilaridan, xususiyatlaridan va munosabatlaridan ruhiy chalg‘itish, shu bilan birga tadqiqotchini qiziqtirgan narsalarni ko‘rib chiqish uchun ajratib ko‘rsatish. Natijada, individual tushunchalar va toifalar va ularning tizimlari bo‘lgan "mavhum narsalar" paydo bo‘ladi.
Umumlashtirish - ob'ektlarning umumiy xususiyatlari va xususiyatlarini belgilash. Umumiy - bir xil hodisalarga yoki ushbu sinfning barcha ob'ektlariga tegishli bo‘lgan o‘xshash, takrorlanadigan xususiyatlar, xususiyatlarni aks ettiradigan falsafiy kategoriya. Umumiy ikki xil bor:
Mavhum-umumiy (oddiy identifikatsiya, tashqi o‘xshashlik, bir qator izolyatsiya qilingan narsalarning o‘xshashligi);
Aniq umumiy (ichki, chuqur, o‘xshash hodisalar guruhining takrorlovchi asosi - mohiyati).
Shunga ko‘ra umumlashtirishning ikki turi ajratiladi:

1. 
   Ob'ektlarning har qanday belgilari va xususiyatlarini ta'kidlash;
   
2. 
   Ob'ektlarning asosiy xususiyatlari va xususiyatlarini ta'kidlash.
   

Boshqa bir sababga ko‘ra, umumlashtirish quyidagilarga bo‘linadi:
Induktiv (individual faktlar va hodisalardan ularning fikrlaridagi ifodalariga qadar);
Mantiqiy (bitta fikrdan boshqasiga, umumiyroq).
Umumlashtirishning aksi cheklash (umumiyroq tushunchadan kamroq umumiylikka o‘tish).
Induksiya - umumiy xulosa xususiy binolarga asoslangan tadqiqot usuli.
Ajratish - umumiy xonalardan xususiy xulosa chiqaradigan tadqiqot usuli.
Analogiya - bilish usuli, unda ba'zi belgilardagi narsalarning o‘xshashligiga asoslanib, ular boshqa belgilarda o‘xshash degan xulosaga kelish mumkin.
Modellashtirish - ob'ektni uning nusxasini (modelini) yaratish va tadqiq qilish, asl nusxasini ma'lum qiziqish uyg‘otadigan tomonlarning o‘rnini bosish orqali o‘rganish.
Mashq. Berilgan matnlaming hujjatning qaysi turiga kirishini aniqlang, ular o'rtasidagi farqlarini izohlang.
1.Yusuf savdosida beqaror Zulayho ismidan, Majnun ishqida yig‘lagan Layli otidan — sizga boshimdagi sochlarimning tuklaricha behad salom. Mendan — haddu-hisobsiz gunoh, sizdan kechirish. 0 ‘tgan ishga salovat. Chunki shu ikki yil ichida kechiigan qora kunlarni esga olish mening uchun o‘sha kunlarni qaytadan boshdan kechirishlik singari,ul kunlami siz unuting, unutmang, ammo men unutdim. Shuning uchun so‘zimni o‘zimning oxirgi ham chin baxt islari hidlagan tariximdan boshlayman...Xatim oxirida shuni ham aytib qo‘yay: o‘ch qaytib, men ham ko‘chadan haydalmasam edi, degan xavf hamisha ko‘nglimda. Agar xudo yorlaqab eshigingizda o‘rinlashib olsam, u yog‘ini o‘zim bilar edim... Hamal, Marg‘ilon, Kumushingiz yozdim. A.Qodiriy, «О‘tkan kunlar»dan.
TESTLAR

1. 
   Maqola» nima?
   

A) Tahlil
B) Hajmi uncha katta bo'lmagan ilmiy asar
C) Xabar
D) Ilm
2. Maqola bajarayotgan vazifasiga qarab qanday xarakterlar kasb etadi?
A) Ilmiy xarakter kasb etadi
B) Publitsistik kasb etadi
C) Nazariy kasb etadi
D) Publitsistik, problematik, nazariy, tanqidiy, ilmiy, metodik xarakter kasb etadi
3. Ilmiy maqola klassik namunasining hajmi necha sahifa bo'ladi?
A) 3-4 bet
B) 4-5 bet
C) 5-6 bet
D) 7-9 bet
4. Ilmiy maqolada muallifning ismi-sharifi,maqolaning nomi, o'quv yurti (ilmiy tashkilot yoki ishlab chiqarish korxonasi) nomlanishi qayd etiladimi?
A) qayd etilmaydi
B) savolda qo'yilgan barcha talablar qayd etiladi
C) Ilmiy tashkilotning nomlanishi qayd etiladi
D) maqolaning nomi bo'lsa bas
5. “Ilm”sozi qaysi til atamasi va uning lug‘aviy ma’nosi nima?
A) Forscha so'z, bilim
B) Turkcha so'z, ma’lumotlar
C) Ozbekcha so'z, tajribalar yig‘indisi
D) Arabcha so'z, kishining o'qish ozrganish va hayotiy tajribasi orqali orttirilgan bilimi