O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi «O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi» fani bo‘yicha tayyorlangan

mavzu. Nutq odobi. Nutqning kommunikativ sifatlari

Tayanch so‘z va iboralar: nutq odobi,suxandonlik, nutqning aniqligi, nutqning to’g’riligi, nutqning ifodaviyligi, nutqning boyligi, nutqning sofligi, nutqning ixchamligi.
SAVOLLAR
1. Nutq odobi deganda nimalarni tushunasiz?
2. Salomlashish qoidalarini bilasizmi?
3. Telefonda so‘zlashganda nimalarga e’tibor berish kerak?
4. “Tilga e’tibor — elga e’fibor” iborasini sharhlang.
5. Salomlashish va so‘zlashuv odobi haqidagi hadisi shariflardan namunalar
keltiring.
6. «Dilozordan –Xudo bezor» hikmatini sharhlang.
7. Guruhdoshlaringiz o‘rtasidagi o‘zaro munosabat sizga yoqadimi? Nima uchun
ekanligini izohlang.

7. 
   Yoqmasa, buning ham sabablarini aniq misollar yordamida tushuntiring.
   

Insonning xulq–odobi, avvalo, uning boshqa kishilarga bo‘lgan munosabatida ko‘zga tashlanadi. Odobli, shirinso‘z, hushmuomala kishilar odamlarga nisbatan e’tiborli va sezgir bo‘ladilar. Shuning uchun ota-bobolarimiz nutq odobiga alohida e’tibor berishgan.
“Nutq odobi” atama sifatida so‘zlashish, suhbat odobi degan ma’noni bildiradi. So‘zlshish esa salomdan boshlanadi. Halqimizda «Suxandonlik salomdan, ish intizomdan boshlanadi» degan hikmatli ibora bor. Darhaqiqat, salom bilan boshlangan suhbat, yomon niyatni qaytarib yopiq eshiklarni ochar va nifoqni yo‘qotar ekan.
Hadisi sharifda: Uchrashganda qaysi birlaringiz birinchi bo‘lib salom bersangiz, o‘sha odam tangriga itoatliroqdir, deyilgan. Kim oldin – salom bersa, savob, oliyjanoblik, ulug‘lik uning tomonida bo‘ladi. Salom-alik odamiylik belgisi ekanligi xalq maqollari, hikoyat, rivoyat, ertak, dostonlarda o‘z asini topgan. Masalan, “Avval salom, keyin kalom”, “Odobning boshi–til”, “Kattaning hurmati–qarz, Kichikka salom– farz ”, “Salom–kattadan, Alik–nuqtadan”, “Odoblilik belgisi–yegilib salom bergani, Yaqinlikning belgisi–kelib-ketib turgani” kabi maqollar shular jumlasidandir.
So‘zlashuv — ikki yoki undan ortiq kishilarning o‘zaro fikr olishuvi bo‘lib, jamiyatning barcha a’zolari ishtirok etishi mumkin bo‘lgan jarayondir. Odamlar orasidagi aloqani bog‘laydigan ip so‘zlashuvdir. Agar o‘sha ip mustahkam bo‘lsa, jamiyat taraqqiyoti ham, jamiyat a’zolarining hayoti ham yahshi boladi. Shuning uchun ham ota – bobolarimiz so‘zlashuv odobiga alohida ahamiyat berganlar, tildan, tilning mahsuli bo‘lgan so‘zdan odob bilan foydalanganlar.
So‘z–qudratli kuch. Undan o‘rinli foydalanish ezgulik sari, noo‘rin foydalanish esa yomonlik sari olib boradi. Kichik bir oilaning tinch bo‘lishi ham, butun yer kurrasining tinchligi ham so‘zsing qudratiga bog‘liq. Kishilar noahil bo‘lsalar uydan ham, yurtdan ham baraka ko‘tariladi. Urush-janjal boshlanadi.So‘zlashuv odobiga rioya qilish ko‘nikmasini kishi dastlab oilada oladi.
Chunki, bolaning tili chiqib, u dastlab oila a’zolari bilan, so‘ngra boshqalar bilan so‘zlasha boshlaydi. Yasli, bog‘cha, maktab va boshqa tarbiya dargohlarida tarbiya davom ettiriladi, kelgusi hayotga tayyorlanadi.
So‘zlashuv odobi o‘zgalar bilan muomalada sinaladi. So‘zlashuv odobining eng muhim omili esa tildir. Til vositasidagina so‘zlashuv jarayoni davom etadi. Bu
jarayonning natijasi tildan qanday foydalanishga bog‘liq. Ulug‘ mutafakkir Alisher
Navoiy: “Og‘ziga kelganni demak nodonning ishi, Oldiga kelganni yemak hayvonning ishi”, degan ekan. Asrlar osha sinalgan bu fikr so‘zlashuvchilar uchun o‘ta muhimdlr. So‘zlashuv chog‘ida yetti o‘lchab bir kesmoq, ya’ni har bir so‘zni o‘ylab keyin gapirmoq kerak.
O‘zbekistonimiz mustaqillikni qo‘lga kiritdi. o‘zbek tiliga davlat tili maqomi
berildi. Endi tilimizga dog‘ tushirishga, so‘zlarni buzib talaffuz qilishlarga chek qo‘yiladigan davr keldi. O‘zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov «Nutq haqida» she’rida O‘tkir nomli o‘quvchining nutqi haqida quyidagilarni yozadi:
Har so‘zida “bu”, “anu”,
“Haligi”, “so‘ng”, “anaqa”.
“Bu-bu” deydi, nima bu?
“Anaqasi” qanaqa?
Gohi qovushmay so‘zi
Gapidan to‘xtab qolsa,
Yahshi bilsa ham o‘zi
Zo‘rg‘agina “3” olsa,
O‘zingiz o‘ylab ko‘ring
Nima bu, qanaqasi
Qachon qolar O‘tkirning
“Nima”, bu “anaqasi”.
O‘tkirga o‘xshagan o‘quvchilar so‘zlashuv odobiga rioya etishi, davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tilimizni sevmog‘i va hurmat qilmog‘i lozim. Nutq odobiga amal qilish maqbul hislatdir. Hamislia chiroyli, ochiq va mazmundor so‘zlashga intilish lozim. Bu haqda bobokalonlarimizning quyidagicha nasihat qilishadi:
So‘z—mo‘jiza, uni to‘g‘ri yozish, to‘g‘ri talaffuz qilish va undan yahshilik uchun
foydalanish dono kishining ishi. Abu Rayhon Beruniy.
Shunday bo‘ladiki, ularni faqat so‘z bilan davolamoq zarur. Abu Ali Ibn Sino.
So‘ngni tiyib yur, boshing yormasin.
Tilingni tiyib tur, tishing sinmasin. Yusuf Xos Hojib.
Ortiq so‘zdan aslo bo‘larmi foyda,
Ziyondan bo‘lak yo‘q, so‘z ortiq joyda. Yusuf Xos Hojib.
Kishi so‘z tufayli bo‘ladi malik,
Ortiq so‘z bu boshni etadi egik. Yusuf Xos Hojib.
Ko‘ngul mahzanining qulfi til
Va ul mahzanning kalidin so‘z bil. A.Navoiy.
Aqlli kishi bir masala haqida so‘zlamoqchi bo‘lsa, u masalaning mohiyatidan yaxshi xabardor bo‘lishi va nima demoqchi ekanini o‘ylab, ochiq, mazmundor so‘zlaydi.
Johil odam esa xatto o‘zi nima deyayotganini tushunmaydi, nima demoqchi ekanini ham yaxshi anglata olmaydi.
Agar bir odamning kamchiligini sezib, unga nasixat qilmoqchi bo‘lsang, avval uning tabiatini, ruhiy holatini yahshi bilib olib, so‘ng nasihat qil. Agar u nodon bo‘lsa, qilgan nasixating bekor ketadi.
Kishilarga aytadigan so‘zingni yamshoqlik, muloyimllk bilan ayt, odamlar so‘zlagan so‘zingdan sening kim ekaningni, martabang va darajangni bilib olishadi. Chunki, kishining kim ekani, darajasi so‘zidan bilinadi, har kishining fe’l-atvori so‘z ostida pinhondir. Bir hil fikrni ikki hil ibora bilan ifodalash mumkin. Birini aytganda dil xira torsa, ikkinchisida esa ko‘ngil taskin topadi. So‘zga epchil, notiq, suxango‘y odam so‘zini qaysi ibora bilan aytishni biladi. Kishilik jamiyatida so‘zning o‘rni, so‘zlash va qanday so‘zlash juda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ota – bobolar ana shuning uchun ham o‘zlarining ko‘plab maqollari orqali avlodlarga so‘zlash odobi yuzasidan qimmatli maslaxatlar, nasixatlar aytib qoldirishgan: “Taom lazzati–o‘zida, odam lazzati–so‘zida”, “Yuzing chiroyli bo‘lguncha, so‘zing chiroyli bo‘lsin”, “Kuch egmaganni so‘z egar”, “Yaxshi gap ham, yomon gap ham bir og‘izdan chiqadi”. Modomiki shunday ekan, yomon gapni–gapirgandan ko‘ra, sukut saqlagan ma’qul. Chunki yaxshi gapni gapirgan ma’quldir. Xalqimizda “Dildagi so‘z tilga chiqadi”, degan ibora ham bejiz aytilmagan. Ayniqsa. shifokorlarga, tarbiyachilarga, ota – onalarga bu hislatlar – suv bilan havodek zarur. Chunki shifokorning bemorga yoqimli muomalasi buyurgan dorisi bilan birgalashib ijobiy ta’sir qiladi. Tarbiyachilar bilan ota – onalar yoshlarni har tomonlama kamol toptirishi, milliy urf – odatlarimizni qadrlaydigan va uni davom ettiradigan insonlarni yetishtirish mas’uliyati borligini unutmasliklari kerak. Odamning so‘zi o‘ziga ham do‘st, ham dushmandir. Hikoya qilishlaricha, qadim zamonda bir yurt podsxosi tush ko‘radi. Tushida o‘ttiz ikkita tishidan o‘ttiz bittasi sug‘urilib, bittasi qo‘lgan ekan. Shoh bu holdan hayron bo‘lib, tongda ta’birchini huzuriga chaqirtirib, ko‘rgan tushuni bayon qilib beribdi. Ta’birchi shunday javob beribdi: “Shohim, hamma bola – chaqangiz, qarindoshlaringiz o‘lib, bitta o‘zingiz qolar ekansiz”. Shoh bu gapdan g‘azablanib ta’birchini zindonga tashlashni buyuribdi. Boshqa ta’birchini huzuriga keltirib, hech narsa bo‘lmagandek, ko‘rgan tushining ta’birini so‘raganda: “Shohim, hamma hesh – aqrabolaringiz ichida eng umri boqiysi, uzoq yashaydigani siz ekansiz”, deb ta’bir qilibdi. Shoh bunday yoqimli gaplardan hursand bo‘lib, uning sha’niga ziyofat berib, uni sovg‘a –salomlar bilan saroydan kuzatgan ekan.