O’zbek tili tarixida qo’llangan vaqtni ifodalovchi turkiy leksemalarning leksik-sematik tadqiqi

O’zbek tili tarixida qo’llangan vaqtni ifodalovchi turkiy leksemalarning leksik-sematik tadqiqi.
Q. Bakirov ADU, 3-bosqich talabasi
Ilmiy rahbar: dots.G.Kabuljonova
Annotatsiya: Mazkur maqolada o’zbek tili tarixida qo’llangan vaqt bildiruvchi leksemalarning leksik-semantik xususiyatlari haqida fikr yuritilgan.
Annotation: This article discusses the features of the vocabulary used in the history of the Uzbek language.

Аннотация: В данной статье рассматриваются особенности лексики, использованных в истории узбекского языка.
Ma’lumki, o`zbek tilida qadimdan vaqt va o`lchov ma`nolari mustaqil til birliklari ( semema )yoki boshqa til birliklari semantikasining tashkil etuvchisi ( sema ) sifatida mavjud. Vaqt va o`lchov semantikasi o`zining leksik, grammatik, fonetik ifodalanishlariga ega. O`zbek tilshunosligi tarixida ham vaqt ma`nosi payt ravishlari, vaqt ma`noli otlar, sifatlar, olmoshlar, fe`llar, yuklamalar kabi morfologik, payt hollari, vaqt ifodalovchi konstruksiyalar singari sintaktik yo`nalishlarda o`rganilgan. Vaqt sememasi va semalarining tarkibi, ularning sistema hosil qilish imkoniyatlari, vaqt semantikali makro va mikro sistemalar, bularning tuzilish xususiyatlari, vaqt ifodalovchi birliklarning lug`aviy sistemada tutgan o`rni, ko`lami kabi masalalar o`z yechimlariga ega emas. Leksik sathga oid vaqt birliklarining butun va qism, umumiy va xususiy belgilarini , vaqt bildiruvchi lug`aviy birliklar paradigmalarining sintagmatik imkoniyatlarini tadqiq etish galdagi hal etilishi lozim bo’lgan muammolar hisoblanadi. [1.37-41]
Til o`zida rang-barang olamning asliga mos ravishda aks ettirishga harakat qilar ekan, bunday holatda til uchun vaqtning barcha turlarini hayotiy va ilmiy tushunchalar asosida aks ettiradi. Tildagi vaqt ifodalanishlarini o`rganish uchun, avvalo, vaqt semantikasining denotatini o`rganish maqsadga muvofiqdir. [3.37]Shu boisdan vaqt tushunchasining taraqqiyoti, unga bo`lgan hayotiy va ilmiy munosabatlar, G`arb va Sharq faylasuf-mutafakkirlarning vaqt haqidagi qarashlari, vaqtning hozirgi kundagi tavsifi asosida vaqtning nima ekanligiga ( denotatiga ) e’tibor qaratildi. Vaqt haqidagi turli qarashlarning tadrijiy taraqqiyoti zamonaviy vaqt tushunchasining aniqlanishiga olib keldi. Unga ko`ra, vaqt materiyaning mavjudlik shakli bo`lib, moddiy jarayonlarning keng yoyilishi izchilligini, bu jarayonlarining turli bosqichlari, bir-biridan ajralganligi, ularning davom etishi, rivojlanishini bildiradi. Vaqtning belgilari sifatida esa bir o`lchamlilik, qaytarilmaslik, cheksizlik, davomiylik, uzluklilik, uzluksizlik, bo`linuvchanlik, ketma-ketlik, bir jinslilik kabi xususiyatlar tan olinadi. Ma`lumki, til qurulishida ishtirok etadigan va unda muayyan tuzilishiga, leksik, morfologik, sintaktik sistemalarda aniq ifodalanishga ega bo`lgan tushunchagina ong kategoriyasi bo`la oladi.
Vaqt ham ong kategoriyasi bo`lib, u til qurilishida ishtirok etadi va sistema hosil qiladi. Vaqtning tilda sistema sifatida ifodalanishi insonlarning dunyo, vaqt strukturasini anglashi (gnoseologik aspekt ), bu haqda o`zgalarga ham axborot berishi (kommunikativ aspekt ) va tilning vaqt-makonda mavjudligi (ontologik aspekt ) kabi omillar bilan bog`liqdir. Vaqtning ongda aks etishi asosida tilning temporal funksional-semantik kategoriyasi shakllanadi. Tilda vaqtni ifodalovchi leksik, morfologik, sintaktik kabi ifoda tizimlariga ega bo`lgan ko`p bosqichli temporal maydon mavjud. Umumiy maydonning yadrosini grammatik vaqt ma`noli shakllarning yopiq sistemasi bo`lgan fe`l zamonlari tashkil etadi. [4.??] Vaqt ma`nosini ifodalashda iyerarx maydonning birliklari o`zaro hamkorlik qiladi. Masalan, leksik birliklar yadro birliklari ifodalagan mavhum vaqt ma`nosini aniqlashtiradi. Leksema va frazemalarda vaqtga bo`lgan hayotiy subyektiv munosabatlar aks etadi. Periferiyada ham vaqt ifodalanishi o`ziga xos sistemani tashkil etadi. Xususan, qadimdan lug`aviy birliklarda vaqt ifodalashda yetakchilikni payt ravishlari tashkil etadi. Yadrodan keyingi birlamchi qurshovga payt otlari mansub bo`ladi. Bu kabi leksemalarda predmetlik semasi “ vaqt “ semantik elementiga nisbattan yetakchi hisoblanadi. Keyingi qurshovga payt ma`noli sifat, olmosh, ko`makchi, yuklamalarni kiritish mumkin. Uchinchi periferiyaga esa “arqun izi –kelasi yil”,”erta tong” kabi so`z birikmalari va so`z ( qo`shma so`z ) oralig`idagi gibrid birliklar mansubki, bular til va nutq hodisalari bog`lanishidagi oraliq uchinchilardir. [5.47-51]
Xullas, vaqt va o`lchov birliklari o`zbek tili tarixiningning barcha sathlarida o`z ifodalanishlariga ega bo`lib, har bir sath va ularning birliklari payt ma`nosini o`ziga xos yo’sinlarda aks ettiradi. “Devoni lug’otit turk” asaridagi vaqt semantikali ot leksemalar tahrir qilinganida, mazkur leksemalarning vaqt ifodalash imkoniyatlarining turlicha ekanligi ma`lum bo’ladi. Bu esa “vaqt” semasining turli sememalar tarkibida turlicha o`rin va mavqelarda kelishi bilan bog`liqdir. O`zbek tili tarixan vaqtini bevosita atovchi va vaqtga aloqador predmet, voqea hodisalarni nomlovchi ot lekseamalarga ega. Vaqtni bevosita predmet sifatida nomlovchi ot leksemalarning semik tarkibida “og’ur-vaqt” semasi yetakchidir. Vaqt bilan aloqador predmet, voqea- hodisalarni nomlovchi ot leksemalarda esa “vaqt” semasi quyiroq mavqeda joylashib, u o`zidan umumiyroq semalarni aniqlab keladi. Vaqtni predmet sifatida nomlovchi payt otlarini farqli semalari asosida turli guruhga ajratish mumkin: sof vaqtni mavhum predmet sifatda ifodalovchi otlar (Og’ur –vaqt ; jar –vaqt: ne o’g’urda keldin –qaysi paytda kelding… ) vaqt o`lchovi otlari ( oy, ko’ch –fursat : Bir ko’ch ko’zgil –bir fursat kutgin.. ), sutka qismlari otlari ( kun, tong: Tunla keldum –kechasi keldim …, otlari (kuz, yoz… ),astronomik vaqt(oy,yil….) kabi. Payt ravishlari “vaqt” ifodalovchi lug`aviy sistemaga “vaqt” semasi bilan kiradi va ayni paytda ular sof vaqtni ifodalaydi. Payt ravishlarining semantik mundarijasida “vaqt” semasi yetakchidir. Payt ravishlarini vaqt turlarini ifodalashiga ko`ra o`n guruhga ajratish mumkin: kelasi zamonni ifodalovchi payt ravishlari (so’ngra, keyin…), o`tgan zamonni ifodalovchi payt ravishlari ( ilgari, burun… ), hozirgi zamonni ifodalovchi payt ravishlari (emdi..), inkor, gumon vaqtni ifodalovchi payt ravishlari (allaqachon, erta- indin… ), uzluksizlikni ifodalovchi payt ravishlari (mangu… ), uzlukli vaqtni ifodalovchi payt ravishlari ( unda- munda… ), chegarali muddatni ifodalovchi payt ravishlari (buguncha… ), sutkaning turli vaqtlarini ifodalovchi payt ravishalari (kunduzi, kechqurun… ), vaqt o`rnini ifodalovchi ravishlar (songda…)
O`zbek tilida shunday holat ravishlari borki, ularning semantik strukturasida vaqt semalari yordamchi semantik element sifatida ishtirok etadi va o’zbek tili tarixida ham shunday bo’lgan. Holat ravishlari sememalarini ularning tarkibida mavjud bo`lgan vaqt semalarining o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra quyidagicha tasnif etish mumkin: ravishlari (uzoq, oz, …), “izchil vaqtda” semasiga ega holat ravishlari ( birin – ketin, ketma- ket, … ), “O`tmish” semalik holat ravishlari (ilgargiday, burungicha…) qadimgi bajarilish vaqti me`yoriga nisbat beruvchi holat ravishlari (shap-tez: bu so’z hozir tilimizda deyarli faqat so’zlashuv uslubida qo’shma fe’l tarkibida ishlatiladi – shap etib gapirdi; erta kabi ), O`zbek tili tarixida “qisqa muddatda” semalik miqdor ravishlari ham mavjuddir. Bular oz muddatni ifodalovchi Ko’ch –bir pas singari so`zlardir. Payt ravishlari o`z ma`no imkoniyatlari asosida ma`noviy bog`lanishlar hosil qiladi. Payt ravishlari asosan fe`l valentligini to`ldirib, birikuvchi, aniqlashtiruvchi bo`lib keladi. Payt ravishlari bir tomonlama bog`lanishga kirishib, o`zi bog`lanayotgan leksemadan oldin keladi: endi boshlanadi, ertaga boshlanadi kabi. Ma`lumki, dastlabki valentlikka oid ishlar so`z turkumiga mansub bo`lgan shu asosida fe`l valentliklari aniqlangan fe`lni kengaytirishi mumkin bo`lgan bo`sh joylardan (valentlik) biri qachon ? so`rog`iga javob bo`luvchi komponent temporallikga (payt ravishlariga) mansubdir. Payt ravishlari fe`l valentligini to`ldirib kelar ekan, qanday ravishlarining qaysi turdagi fe`llarga bog`lanishini belgilaydi. Masalan, kecha, bugun, ertaga ravishlari o`zi leksik mundarijasiga ko`ra ( kecha- bugundan avvalgi kun; tun- o`tayotgan kun; ertaga- bugundan keyingi kun ) uzog`i bilan 24 soat yoki uning biror bo`lagida ro`y berishi mumkin bo`lgan harakatini ifodalovchi fe`llar bilan bog`lana oladi: kecha yozdi, bugun ko`rdi, ertaga boradi kabi.[ 5, 47-51] Payt ravishlarining sintagmatik imkoniyatlari ularning o`tgan, hozirgi, kelasi zamoni, sutka qismini, davomli vaqtini, doimiy vaqtini ifodalovchi leksik-semantik guruhlar bo`yicha o`rganilgan. Masalan, sutka qismlarini bildiruvchi kunduzgi, ertalab, kechasi, kechqurun leksemalarini ham o`z semalariga mos ravishda bog`lanishlar hosil qilib kunduzgi ( kechasi ) qorong`i tushdi, tun chiqdi, kechasi erishdi kabi birikmalar hosil qila olmaydi. Zero kunduzi, ertalab sememalarida “yorug`” semasi, kechasi, kechqurun sememalarida “qorong`i” semasi mavjud bo`lib ular fe`l sememasidagi zid semalar bilan moslasha olmaydi. Polisemiya, sinonimiya, kelishik, ko`makchi kabi vositalar Vaqt semali leksemalarning sintagmatik imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.
Xulosa qilib aytganda, vaqt semasiga ega leksemalar tarixan shakllangan va ularning aksariyati tarixiy so’zga aylangan. Yillar davomida arial jihatdan boshqa tillar bilan yaqinlik va arablar iste’losining ta’siri olaroq ko’plab zamon ma’nosiga ega so’zlar leksemasini saqlagan, ammo shakli almashgan holda o’zgargan va ulardagi zamon xususiyatlarti deyarli o’z holicha. Menimcha, payt semali leksemalarning paradigmatik va sintagmatik xususiyatlarini atroflicha o’rganishimiz, til tarixiga oid ko’plab muammoli masalalarni anglashimizga yordam bera oladi. Bu esa o’z navbatida tilimizdagi sathlarning o’zaro bir-birlari bilan aloqasida aks etishi va ta’sirlashishi bilan baholanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Абдиев М.Соҳавий лексиканинг систем таҳлили муаммолари.- Тошкент: 2004
2. М.Кошгарий ”Диван луготит турк” Ташкент: ССР,ФАА.1960
3. Нурмонов А. Тил тизими ва ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари. // Ўзбек тили ва адабиёт. 1995, №6
4. Бегматов Э., Неъматов Ҳ., Расулов Р. Лексик микросистема ва унинг тадқиқ методикаси. //Ўзбек тили ва адабиёти, 1989,№12
5. Ахтамова Х. Пайт муносабатини ифодаловчи кўмакчи формалар// Ўзбек
тили ва адабиёти. 1988.3-с