O`zbek tili sintaksis shuxrat sotvoldiyev 33 210 87 88 Sintaktis So

---

O`ZBEK TILI SINTAKSIS 
SHUXRAT SOTVOLDIYEV 33 210 87 88 
Sintaktis 
So
’
z birikmasi va gap 
Nutqimizda gaplardan foydalanamiz.
Gap tarkibidagi so‘zlar o‘zaro bog‘langan 
bo‘ladi. So‘zlar bog‘lanis
hi uchun: 
1) ular mustaqil so‘z turkumlariga mansub bo‘ladi. Masalan, kitob o‘qimoq, maktabga 
bormoq. Lekin ukam uchun, telefon orqali birikuvlari ikkinchi so‘zlari mustaqil so‘z
bo‘lmaganligi uchun so‘zlarning bog‘lanishiga misol bo‘lolmaydi;
2) so‘zlarning ma’nolari o‘zaro mos bo‘lishi lozim. Masalan, oyna so‘zining ma’nosi 
sinmoq so‘zining ma’nosiga mos. Ammo randalamoq, uzilmoq so‘zlariga mos emas.
Shuning uchun nutqda ma’nosi mos bo‘lmagan so‘zlarni bog‘lash xato bo‘ladi;
3)
so‘zlarni bog‘lovchi qo‘shimchalar ham o‘z o‘rnida bo‘lishi kerak. Masalan,
Toshkentda yashayman, ukamning daftari birikmasida qo‘shimchalar to‘g‘ri 
qo‘llangan. Lekin Toshkentga yashayman, ukamni daftari birikmasida qo‘ shimcha 
noto‘g‘ri qo‘ll
angan. 
So‘zlarning gapdagi bog‘lanishi sintaktik aloqa, sintaktik aloqani o‘rganuvchi bo‘lim 
sintaksis deyiladi. Tovushlardan so‘z va qo‘shimchalar, so‘z va qo‘shimchalardan gap 
hosil
bo‘ladi. Gap bitta so‘zdan iborat bo‘lishi ham mumkin. Mustaqil so‘zlarning 
nutqda bog‘lanishidan so‘z birikmasi hosil bo‘ladi.
So‘z birikmasi bo‘lish uchun:
1) kamida ikkita mustaqil so‘z bo‘lishi lozim;
2) bu so‘zlar ma’no jihatdan mos bo‘lishi kerak;
3) so‘zlarning biri ikkinchisiga ergashishi, ya’ni tobelanishi za
rur; 
4) qo‘shimcha va yordamchi so‘zlar mustaqil so‘zlarni bog‘lashi kerak.
So‘zlar bog‘lanishida oldin kelgan so‘z tobe so‘z, keyin kelgan so‘z hokim so‘z
deyiladi. Tobe so‘z hokim so‘z ma’nosini izohlaydi, to‘ldiradi. Nutqda biri ikkinchisini 
izo
hlamaydigan bog‘lanishlar ham mavjud: olma va anor; o‘qidi va yozdi; Salim, Halim 
kabi. 
Bir mustaqil so‘z boshqa mustaqil so‘zni izohlaydigan bog‘lanish tobe bog‘lanish 
deyiladi. Bir mustaqil so‘z boshqasiga ergashmay, izohlamay bog‘lansa, teng 
bog‘lanish deyiladi. So‘zlarning teng bog‘lanishi so‘z qo‘shilmalarini hosil qiladi: 
yoshlar va kelajak, otam bilan onam, oy hamda quyosh. Teng bog‘lanishda tobe va 
hokim so‘z bo‘lmaydi, ikkala so‘z ham teng huquqli bo‘ladi.
So‘z birikmasi hokim so‘zning qaysi turkumga oid so‘z bilan ifodalanishiga 
qarab, ikki guruhga bo‘linadi: otli so‘z birikmasi, fe’lli so‘z birikmasi.
Otli so‘z birikmasida
hokim so‘z ot, sifat, son, ravish va otlashgan so‘zlar bilan 
ifodalanadi: shaharning ko‘chalari, hammasidan katta, chumchuqning chug‘ur
- 
chug‘uri, o‘quvchilarning beshtasi, do‘stlarning barchasi, o‘qdan tez kabi.
Fe’lli so‘z birikmasida
hokim so‘z fe’l bilan ifodalanadi: kitobni o‘qidi, daftarga 
yozmoq, tez yugurgan, ohista gapirish, ta’sirli so‘zlab, zavq bilan o‘qimoq.
So‘z birikmasi so‘z qo‘shilmasi (teng bog‘lanish) va qo‘shma so‘zga o‘xshaydi.
So‘z birikmasi va so‘z qo‘shilmasi nutqda hosil qilinadi. Qo‘shma so‘z nutq 
jarayonigacha mavjud bo‘ladi va u lug‘atlarda aks etadi.

---