O‘zbek tili fonetikasi

netay,  necha, nari  va  h.k.  Boshqa  pozitsiyalarda  n  ning  qo‘llanilishi  cheklanmagan: 
ona, mana, sen, kun, qanot, jon. 
Jonli  so‘zlashuv  tilida  lab  undoshlari  bilan  yondosh  kelganda  m  ga  o‘tishi 
mumkin: 
manba>mamba 
sunbul>sumbul 
o‘n besh>o‘m besh va h.k. 
L – til oldi, sirg’aluvchi, yon sonant: lab, lola, latta, loy, bola, laylak. Til oldi 
unlilari  bilan  yondosh  kelganda  old  qator  artikulyatsiyaga,  til  orqa  unlilar  bilan 
qo‘llanilganda  esa  orqa  qator  artikulyatsiyaga  ega  bo‘ladi.  Masalan:  bilim,  kel,  sol, 
kul, hil-hil; qo‘l, qil, qiliq, quloq. 
R – til oldi, sirg’aluvchi, titroq sonant. Turkshunos olimlarning ta’kidlashicha, 
turkiy tillardagi r ning artikulyatsiyasi rus tilidagi r ga nisbatan past. 
E.R.Tenishev  salar  tilida  r  dan  tashqari  xitoycha  shovqinli  r  borligini  yozadi. 
Bunda r-z o‘xshash talaffuz etiladi. Masalan tiru [tirzu ]-chuqur. 
O‘zbek  tilida  r  ni  so‘zning  barcha  bo‘g‘inlarida  uchratish  mumkin:  Rashid, 
Gulnora, mardikor, oshkor, mirishkor va h.k. 
Y  –  til  o‘rta,  sirg‘aluvchi,  sonor  tovush.  Eski  o‘zbek  tilida  y  yondosh 
tovushlarga  ta’sir  etib,  ularning  palatallashishiga  olib  kelgan.  Y  so‘zning  barcha 
pozitsiyalarida  kela  oladi.  Masalan,  yo‘ldosh,  oy,  yo‘l,  kuyla,  sayyora,  maysa, 
yo‘rg‘a, kelay va b. 
O‘zbek tilida k, g, ng, q, g‘, x til orqa undoshlaridir. Bunda k, g, ng tovushlari 
bir oz old artikulyatsiyaga, q, g‘, x esa bir muncha orqa artikulyatsiyaga ega. Shunga 
ko‘ra q, g‘, x undoshlari chuqur til orqa tovushlar deb ataladi. 
K  –  til  orqa,  jarangsiz,  portlovchi  undosh.  So‘zning  barcha  bo‘g‘inlarida 
uchraydi:  kaklik,  kiyik,  kuyov,  katta,  ketdi,  kelin,  maktab,  terak.  Jonli  tilda  turli 
variantlarga ega. 
Ayrim  turkiy  tillarda  intervokal  holatda  k  jaranglashadi,  masalan:  sol,  tur. 
Ekinzi (ekuvchi) ~ qoz. eginsi, tat. Ig nc 
oz. akiz (egizak) ~ qoz. egiz.
1
 
Demak, o‘zbek tilining egiz (egizak) so‘zidagi g undoshi ham birlamchi k ning 
jaranglashishi natijasida hosil bo‘lgan. 
Ko‘p  bo‘g‘inli  so‘zlarning  oxiriga  egalik  affikslari  qo‘shilganda  k  <  g  ga 
o‘tadi: 
elak > elagi 
chelak > chelaging 
terak > teragimiz 
Ishtirok so‘zi bundan mustasno: ishtirok-ishtiroki. Bir bo‘g‘inli so‘zlarda esa k 
o‘zi saqlanadi: 
chok > choki 
tok > tokingiz. 
                                                                 
1
 Тенишев Э.Р. Саларский язык. М: Вост.литер., 1963. –С.14.
 

---

37 
 
G  –  til  orqa,  jarangli,  portlovchi  undosh.  So‘z  oxirida  g  jarangsizlashib,  k 
shaklida talaffuz etiladi, lekin yozuvda g saqlanadi: gul, gilos, bilag > bilak, barg > 
bark.  Barg  so‘ziga  jo‘nalish  kelishigi  qo‘shimchasi  qo‘shilganda  jarangsiz  k 
saqlanadi:   Barg - barkka. 
G  turkiy  tillarda  ikkilamchi  tovushdir.  U  k  tovushining  kuchsizlanib, 
jaranglashishi natijasida hosil bo‘lgan. 
Ng – til orqa, sonor undosh bo‘lib, so‘z boshida kela olmaydi. Ayrim so‘zlarda 
qismlarga ajratilgan holda talaffuz etiladi: 
singil [c’ng’l] 
yangi [yeng’] 
O‘zlashgan  so‘zlarda  esa  birikma  sifatida  qabul  qilinadi:  tangens,  ingliz  tili, 
kongres. 
Q – chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh: qish, qush, qiz, qalam, quloq, 
bayroq, o‘toq, o‘roq. 
Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga egalik affikslari qo‘shilganda q > g‘ ga o‘tadi: 
o‘rtoq > o‘rtog‘im 
o‘roq > o‘rog‘i 
qishloq > qishlog‘i 
bayroq > bayrog‘i 
Ittifoq so‘zi bundan mustasno. 
Bir bo‘g‘inli so‘zlarda bunday o‘zgarishlar sezilmaydi. Lekin ayrim so‘zlarda, 
masalan, yoq (tomon) va yo‘q so‘zlarida q>g‘ ga o‘tadi. 
Bir yog‘i uzumzor, bir yog‘i mevazor. 
Bor-yo‘g‘idan ayrildi kabi. 
X  –  fonemasi  chuqur  til  orqa  q  ning  spirantidir:  xabar,  xat,  xizmat,  xirmon, 
no‘xat, yaxshi. X fonemasi asosan o‘zlashgan so‘zlar tarkibida uchraydi. 
Q‘  –  chuqur  til  orqa,  jarangli,  sirg’aluvchi:  g‘azab,  g‘alaba,  g‘ayrat,  g‘o‘za, 
tog‘,  bog‘,  sog‘lom,  sog‘inch.  Bog‘,  tog‘  kabi  so‘zlarga  jo‘nalish  kelishigi 
qo‘shimchasi qo‘shilganda, g‘ > q ga o‘tadi va yozuvda ham saqlanadi: 
bog‘ > boqqa 
tog‘ > toqqa