O‘zbek tili fonetikasi

I Unlilar o‘zgarishi 
Unlilar reduksiyasi 
 
Bir  bo‘g‘inli  leksemalarda  hamda  ikki  bo‘g‘inli  leksemalarning  birinchi 
bo‘g‘inidagi  sonor  undoshlar  oldida  kelgan  tor  unli  sonor  undosh  ta’sirida 
reduksiyaga uchraydi. Masalan, b(i)lan, b(i)roq, s(i)ra, b(i)r kabi. 
Buning  sababi  shundaki,  sonorlar  ham,  unlilar  ham  akustik  belgisiga  ko‘ra 
umumiylikni  tashkil  etadi.  Har  ikkisi  ham  ovozdan  iborat.  Shuning  uchun  unlidagi 
ovoz undoshdagi ovoz  hisobiga qisqarishi mumkin. Shu bilan birga unli  ham, sonor 
ham funksional umumiylikka – bo‘g‘in hosil qilish funksiyasiga ega. Bulardan turkiy 
tillar  uchun  asosan  unlilar  bo‘g‘in  hosil  qiluvchilar  sanalsa,  roman-german  tillarida 
esa sonorlar ham bo‘g‘in hosil qiladi. Bunga sabab sonorlarning akustik xossalaridir. 
Ikki bo‘g‘inli  leksemalarning  birinchi  ochiq bo‘g‘inidagi tor  unli  sirg‘aluvchi 
undoshlar  oldida  reduksiyaga  uchraydi.  Natijada  bu  leksemaning  majburiy  varianti 
maydonga keladi. Masalan, k(i)shi, p(i)shiq, q(i)zil. 
Bir  va  ikki  bo‘g‘inli  lesemalarning  birinchi  bo‘g‘inidagi  sonor  undoshlardan 
oldin  kelgan  tor  unlilarning  reduksiyaga  uchrashi  shu  leksemalarning  uslubiy 
variantlarining  tug‘ilishiga,  ya’ni  og‘zaki  so‘zlashuv  uslubiga  xos  variant  bilan 
badiiy-publitsistik  (radio,  televidenie,  sahna  tili)  uslubga  xos  variantning 
farqlanishiga olib keladi. 
Uch bo‘g‘inli so‘z shakllarining leksik morfema qismidagi ikkinchi bo‘g‘inda 
joylashgan  tor  unli  reduksiyaga  uchraydi.  Natijada  shu  leksik  morfemalarning 
majburiy  varianti  maydonga  keladi. Majburiy  variant  deyilishining  sababi shundaki, 
shu qurshovda bundan boshqa variantning kelishi mumkin emas. Masalan,  o‘g‘ilim-
o‘g‘lim. 
Mazkur  leksik  morfemaning  morfemik  qurshovi  o‘zgarishi  bilan  boshqa 
variantiga almashinadi. Masalan, o‘g‘ilga. 
Shunday qilib, morfemik qurshov majburiy variantlarning kombinator turining 
hosil bo‘lishiga zamin yaratadi. 
Polisillabik so‘zlarda ikkinchi bo‘g‘indagi tor unlining reduksiyalanishi leksik 
urg‘u  bilan  uzviy  aloqador.  Chunki  so‘z  bo‘g‘inlarining  ko‘payishi  bilan  so‘zning 
urg‘usi  oxirgi  bo‘g‘inga  qarab  ko‘chib  boradi.  Shu  bilan  birgalikda  birinchi  bo‘g‘in 
fonetik  tuzilishining  buzilib  ketmasligiga  intilish  tendensiyasi  tufayli,  turkiy  tillarda 
polisillabik  so‘zlarning  birinchi  bo‘g‘inida  ham  ikkinchi  darajali  urg‘u  mavjud 
bo‘ladi.
1
  Ko‘rinadiki,  polisillabik  so‘zlarning  ikkinchi  bo‘g‘ini  ikki  urg‘uli  bo‘g‘in 
o‘rtasida  qoladi.  Bu  esa  ikkinchi  bo‘g‘indagi  tor  unlining  kuchsizlanishiga  olib 
keladi.