|
bo`shliqlari, til va tanglay, lab va tish, hiqildoq kabilar kiradi. Bular turli tovushlarni
vujudga keltirish bilan birga, shovqin, tovush va ovozni kuchaytirish, qo`shincha
ranglar hosil qilish kabi xususiyatlarga ega. Tomoq, shuningdek, og`iz va burun
bo`shliqlari tovushni kuchaytirib beruvchi rezonatorlik vazifasini bajaradi.
Og`iz bo`shlig`I yuqori tomondan qattiq va yumshoq tanglay, pastdan jag`
bilan til osti o`rtasida joylashgan muskul, yon tomondan lunjjar bilan chegaralanib
turadi. Og`iz bo`shlig`ining pastida til va uning negizi, tubi, tilning orqa, o`rta va old
qismlari, pastki qator tishlari, so`ngra ostki lab joylashgan. Og`iz bo`shlig`ining
yuqorisida kichik til, yumshoq tanglay, tanglay va uning old qismi, yuqori qator
tishlar va ustki lab joylashgan.
Agar yumshoq tanglay yuqori tortilib, kichik til orqaga surilsa hamda tomoqqa
taqalsa, burun bo`shlig`iga o`tadigan havo yo`li to`siladi va nafasning og`iz
bo`shlig`idan o`tishi natijasida og`iz tovushlari paydo bo`ladi.
Yumshoq tanglay pastga tushirilib, kichik tiloldinga surilsa, og`iz bo`shlig`idan
o`tadigan havo yo`li to`siladi, nafas burum bo`shlig`idan o`tadi va burun tovushlari
hosil bo`ladi.
Nutq apparatining yuqori qismi – hiqildoqning etagi, bo’g’iz va tomoq, og’iz
va burun bo’shliqlari,til va tanglay, lab va tish asosiy nutq o’rganlari bo’lib, bu
organlar nutq tovushlarining rang-barang turlarini vujudga keltiradi.
67
Shunday qilib, diafragma, o’pka, bronx va traxeya havo o’tkazuvchi manbalar
ekan. Ulardan o’tgan havo oqimi nutq tovushlarini hosil qilishda harakatlantiruvchi
sifatida xizmat qiladi. Hiqildoq ovoz paydo bo’ladigan manba hisoblanadi. Tomoq,
og’iz va burun bo’shliqlari esa oberton va rezanatortonlar manbaidir. Og’iz
bo’shlig’idagi organlarning siqilishi va bir-biriga yaqinlashuvi natijasida turlicha
shovqinlar hosil bo’ladi.
Ko‘krak qafasi qobirg‘a, o‘pka, kekirdakdan iborat.O‘pkadan chiqqan havo
kekirdak orqali og‘iz bo‘shlig‘iga kelib, turli to‘siqlarga uchraydi.
Tovush paychalari tomoqda kekirdak yuqorisida joylashgan mayda lastik
muskulchalardan iborat. Tovush paychalari unli tovush hosil qilishda harakatga
keladi. Tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra undoshlar ham ikkiga bo‘linadi.
Tovush paychalari harakatga kelib taranglashganda va ular oralig‘i bir-biidan
uzoqlashganda, jarangli undoshlar hosil bo‘ladi. Tovush paychalari harakat qilmasa,
jarangsiz undoshlar hosil bo‘ladi.
Kichik til chuqur til orqa va burun tovushlarini hosil qilishda qatnashadi.
Og‘iz bo‘shlig‘i hajm va shakl jihatdan har xil tusga kira oladi. Bunda til
harakati bilan pastki jag‘ harakati muhim rol o‘ynaydi. Og‘iz bo‘shlig‘i umuman
tovush hosil qilishda bosh rezanatorlik vazifasini bajaradi.
Til og‘iz bo‘shlig‘idagi eng harakatchan nutq organidir. Tilning harakati va
holatiga ko‘ra unlilar tor, o‘rta va keng fonemalarga bo‘linadi.
Pastki jag‘ harakatchan nutq organlaridan biridir. Uning harakati natijasida
og‘iz bo‘shlig‘i turli hajm va shaklga ega bo‘ladi. Unlilar tasnifida tor, o‘rta, keng
unlilarning farqlanishida tilning ko‘tarilishi va tushish darajasi ham muhim rol
o‘ynaydi.
Tish passiv nutq organidir. Tish til oldi, tish va lab-tish tovushlarini hosil
qilishda ishtirok etadi.
Lab lablashgan tovushlarni, shuningdek, ba’zi portlovchi tovushlarni hosil
qilishda faol ishtirok etadi.
Burun passiv nutq organidir. U tovush hosil qilishda qo‘shimcha rezonans
vazifasini bajaradi. O‘pkadan kekirdak orqali kelayotgan havo oqimining bir qismi
kichik til orqali boshqarilib, burun bo‘shlig‘i yo‘li bilan tashqariga chiqadi, natijada
tovush tembrida qo‘shimchcha ohang hosil bo‘ladi. Lekin bunday vaqtda ham
havoning (ohangning) asosiy qismi asosiy rezonator bo‘lgan og‘iz bo‘shlig‘i orqali
tashqariga chiqadi.
Yozuv sistemasida bir nutq tovushining emas, balki nutq tovushlaridan
ikkitasining birikmasini ifodalaydigan ye, yo, yu, ya kabi shakllar kirill yozuvida
qo‘llanadi. Bu shakllar grafema deb ataladi. Grafemalarning birinchi elementi til o‘rta
y undoshi va ikkinchi elementi e, o, u, a unlilarining birisidan iboratdir.
Lotin yozuviga asoslangan yozuvda esa bir tovushni ikki shakl orqali
ifodalanish hodisasi mavjud. Ularni harflar birikmasi deb nomlashadi. Bular: ng, ch,
sh harfiy birikmalaridir. Ng n g harflar birikmasi yangi, ko‘ngil, dengiz, singil, keling,
bordingiz; tong, ming, teng kabi so‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini ifodalash
uchun yoziladi. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq,
uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni
ifodalash uchun yoziladi. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik, ish, pishiq;
68
bosh, tosh kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun
yoziladi.
Orfografik belgilar hech qanday tovushni bildirmaydi, bular ma’lum orfografik
vazifalarnigina bajaradi. Kirill yozuvida orfografik belgilarni ‘, belgilari tashkil qilsa,
lotin yoviga asoslangan o‘zbek yozuvida orfografik belgiga tutuq (‘) belgisi kiradi.
Tutuq belgisi ikki vazifani bajaradi. Birinchisi, a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y,
ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’la kabi
o‘zlashma so‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning choziqroq aytilishini ifodalash
uchun qo‘yiladi; mo‘’jiza, mo‘’tadil, mo‘tabar kabi so‘zlarda o‘ unlisi choziqroq
aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi. Ikkinchisi, in’om, sa’nat, qat’iy, mas’ul kabi
o‘zlashma so‘zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib
aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi.
Tutuq belgisi bu asosiy ikki vazifadan tashqari yana c va h harflari ikki
tovushni ifodalaganda ularni farqlash uchun ular orasiga qo‘yiladi: Is'hoq, as'hob
kabi.
Shunday qilib, nutq tovushlarining hosil qilinishi akustik va fiziologik
jarayonning ishtiroki natijasida yuzaga keluvchi murakkab hodisadir. Nutq
protsessida nutq tovushlarining sotsial qimmati (ma’no farqlovchi qimmati) hal
qiluvchi rol o‘ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
