O‘zbek tili fonetikasi

 Paydo bo‘lish usuli belgisi 
Undoshlarning  paydo  bo‘lish  usuliga  ko‘ra  oppozitsiyasi  ikki  belgiga 
asoslanadi:  portlovchilik  va  sirg‘aluvchilik.  P,  b,  t,  d,  m,  n,  ng,  k,  g  va  q-
portlovchilar;  f,  v,  z,  s,  sh,  l,  r,  y,  x,  h,  g‘  -sirg‘aluvchi;  j  va  ch-portlovchi-
sirg‘aluvchilardir. ch va j ham portlovchilar bilan ham sirg‘aluvchilar bilan zidlanib, 
bir qancha farqlovchi belgilarga ega. 
Ko‘rinadiki,  paydo  bo‘lish usuli  belgisi ham  undoshlarning  muhim  fonologik 
belgisi bo‘lib, bu belgiga ko‘ra ular o‘zaro ekvipolent zidlanishga kirishadi. Chunki 
oppozitsiya  a’zolarining  barchasi  «paydo  bo‘lish  usuli»  belgisiga  ega.  Bu  belgiga 
ko‘ra  oppozitsiya  a’zolari  uch  kichik  paradigmani  tashkil  etadi:  a)  portlovchilar;  b) 
sirg‘aluvchilar; v) port-lovchi-sirg‘aluvchilar. 
Bunday  zidlanuvchi  guruhlarning  birinchi  va  ikkinchisi  uchun  portlash  yoki 
sirg‘alish  belgisining  mavjud  yoki  mavjud  emasligi  farqlovchi  belgi  hisoblanadi  va 
bu  ikki  guruh  zidlanishning  ikki  qutbini  tashkil  etadi.  Zidlanishning  chap  qutbi 
«portlash»  belgisiga  ega  bo‘lgan  undoshlarni,  o‘ng  qutbi  esa  «sirg‘alish»  belgisiga 
ega  bo‘lgan  undoshlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Masalan,  p  bilan  f,  b  bilan  v,  d  bilan  z,  t 
bilan s, k bilan x kabi undoshlar o‘zaro ana shu belgiga ko‘ra zidlanadilar. 

---

31 
 
Shu  bilan  birgalikda,  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  yana  shunday  undoshlar 
borki,  ular  yuqoridagi  har  ikki  belgini  o‘zida  sinkret  holda  mujassamlaydi.  Bunday 
undoshlarga ch va j undoshlari mansubdir. 
Undoshlarning  paydo  bo‘lish  usuliga  ko‘ra  zidlanishini  quyidagicha  chizma 
orqali ifodalash mumkin: 
 
 
 
 
Shunday  qilib,  «paydo  bo‘lish  usuli»  belgisiga  ko‘ra  undoshlar  bir  umumiy 
paradigmaga  birlashsa  ham,  lekin  paydo  bo‘lish  usulining  turi  belgisi  asosida  bu 
paradigma  a’zolari  uch  kichik  paradigmaga  bo‘linadi.  Portlovchi-sirg‘aluvchilar 
yuqoridagi  ikki  paradigma  a’zolarining  qutbiy  zidlanishida  oraliq  holatni  tashkil 
etadi.  Oraliq  holatdagi  undoshlar  har  ikki  qutbiy  zidlanish  munosabatida  bo‘lgan 
paradigma  a’zolari  uchun  xos  belgilarni  o‘zida  ifoda  etadi.  Ana  shunday  qorishiq 
belgiga  ega  bo‘lishi  bilan  bu  paradigma  a’zolari  qutbiy  zidlanishdagi  har  ikki 
paradigma a’zolari bilan zidlanadi.