21
kirishadi, keng unli bilan zidlanganda tor, tor unli bilan zidlanganda esa keng
hisoblanadi.
Bu unlining turkiy tillarda paydo bo‘lishi va uch bosqichli unlilar sistemasining
hosil bo‘lishi masalasi juda ko‘p turkologlar diqqatini tortgan. Bu masalaga birinchi
marta O‘rxun-Enasoy yodgorliklarini tadqiq qilish jarayonida V.Tomsen e’tiborini
qaratgan.
1
Og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra uch bosqichli unlilarning kelib chiqishi
to‘g‘risidagi turkologlarning fikrlari haqida A.M.Shcherbak batafsil ma’lumot
bergan.
2
Shuning uchun bu yerda ularning hammasiga to‘xtalib o‘tirish ortiqcha deb
o‘ylaymiz. A.M.Shcherbakning o‘zi yarim keng unli keng unlidan cho‘ziq - qisqalik
zidlanishi asosida keyinchalik paydo bo‘lgan degan g‘oyani ilgari suradi.
Xullas, og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra uch bosqichli unlilar bir qator turkiy
tillarda uchraydi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, nutq jarayonida bu unlilar
o‘rtasidagi differensial belgi mo‘’tadillashib, bir unli kabi talaffuz qilinishi mumkin.
Bunday xususiyat turkiy tillar o‘rtasidagina emas, balki bir turkiy tilning
dialektal variantlari sifatida ham uchraydi. Masalan, o‘zbek tilida
dedim-didim, ikki-
ekki, qilgan edim-qi:gandm, achasi - echs va boshqalar.
Oraliq bosqich, ya’ni yarim keng unlilar turkiy tillar tarixida keyin paydo
bo‘lganligi uchun, tor unlilar bilan keng unlilar bir-biriga konkret holda (binar)
zidlanadi. Lekin bu zidlanish ham nutq jarayonida mo‘’tadillashuvi mumkin.
Masalan,
dadasi - dedici. Bunday
a - i variantli-ligi ko‘proq Namangan shevasida
so‘zning ikkinchi bo‘g‘inida umlaut hodisasi asosida vujudga keladi.
Shunday qilib, og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra til sathida kenglik, o‘rta
kenglik, torlik farqlovchi belgilari asosida unli fonemalar ajratilsa ham, lekin nutq
jarayonida bu belgilar mo‘’tadillashib (neytralizatsiya), o‘rta keng unli keng unlining
ham, tor unlining ham; tor unli o‘rta keng unlining, o‘rta keng unli tor unlining; keng
unli tor unlining, tor unli keng unlining o‘rnida qo‘llanib, bir fonemaning pozitsion
yoki dialektal varianti maqomida ham qo‘llanishi mumkin.
Nutq jarayonida unlilar artikulyatsion-akustik tomondan turli variantlarda
talaffuz qilinishidan qat’iy nazar, til sathida og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra uch
farqlovchi belgi fonologik qimmatga ega bo‘ladi va unlilar sistemasidan o‘z
qimmatiga ko‘ra joy oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: