O‘zbek shevalarida fe’llarning xususiyatlari

9 -ma’ruza
O‘ZBEK SHEVALARIDA FE’LLARNING XUSUSIYATLARI

Reja:
1. O‘zbekshevalaridatuslanishtizimi.

2. Tuslovchiaffikslarning 3 tipi.
3. Shevalardamaylvazamonshakllari.

TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Fe'l va uning funksional shakllari. Tuslanish tizimi. Tuslovchi affikslarning uch tipi. Mayl va zamon shakllari. O'zbek shevalaridagi adabiy tildan jiddiy farq qiluvchi fe'l shakllari. So'z yasalishi.

Shevalarda tuslanish

O‘zbek adabiy tilidagi kabi xalq shevalarida ham shaxs-son, zamon va mayl formalari tuslovchilardir.
Tuslovchi affikslar, masalan, jl, -di + m (fonetik variantlari bilan)~ yl-d’ + m ( fonetik variantlari bilan) ham zamon, ham shaxs-sonni ko‘rsatadi: jl. keldim ~yl. keld’m (o‘tgan zamon birinchi shaxs birlik) kabi. Tuslovchi affikslar shevalararo ozmi-ko‘pmi farq qiladi. Qiyos qiling: zamon va shaxs-son tuslovchilar: jl -diq (qaradiq)~yl. And. d’k (keld’k) – Toshk. -duv(zә), kelduv(zә). Jiz. -t’y (kutt’y). Jl-. vatirman (keliva tirman) – yl. Toshk. vɔmmәn (borvommәn)~And. yәppәn (baryәppәn) ~Park. -vɔtt’m (vɔrvɔtt’m)~Samarqand. -ɔmmәn ~Nam. Utt’mәn (bɔrutt’mәn).
Mayl va shaxs-son affikslari ham shevalararo fonetik variantga ega. qiyos qiling: yl. Park. -’y (kel’y) jl. -(a) yin turayin.
-g’n (keg’n) – g‘in//-g‘un// - g‘in (turg‘un//turg‘in).
-s’n (kes’n) –sin// -sun// sin (tursun// tursin). Tuslanish fe’lidan boshqa so‘zlarda ham uchraydi. Masalan: yl Toshkent. sɔ:mәn, sɔ:sәn, sɔ:m’z, sɔ: s’lә//ad.-orf. Sog‘: ’shch’mәn, ’shch’sәn, ’shch’m’z ’shch’s’lә (//ad.-orf. ishchi) kabi.
J-lovchi va y-lovchi shevalarda fe’llarning tuslanishi:
O‘tgan zamon aniq fe’lining tuslanish paradigmasi quyidagicha:
J-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik Birlik Ko‘plik
sindirdim sindirdiq kordim kordik
sindirding sindirdingiz kording kordingiz
sindirdi sindirdi kordi kordi.

Y-lovchi shevalarda:

Birlik Ko‘plik
And. keld’m keld’k (Toshkent. kelduv/zә)
keld’ng keld’ynәr (Toshkent. keld’ylә)
keld’ kel’sht’
Jizzax. kutt’m kutt’y
kutt’k kutt’y’z
kutt’ kutt’(lә)
O‘tgan zamon fe’lning yasovchi ad.-orf. -di affiksi o‘zbek xalq shevalarida di//-di//-du// -d -ti// -ti// -tu// -t kabi fonetik variantlari uchraydi.
Bu affikslarning -d’// -t’ variantlari asosan shahar tip shevalarda:
-di//-di//-ti //-ti kabi variantlar qipchoq shevalari hamda singarmo nizmni saqlagan ayrim shevalarda ishlatiladi.
Samarqand, Buxoro tip shevalarida (Shahrisabz, Qarshi va boshqa sheva lar) hamda Janubiy Tojikiston qorluq shevasida -di affiksi l undoshi bilan tugagan shevasida fe’l o‘zaklariga qo‘shilganda assimilyatsiyaga uchrab l bilan talaffuz qilinadi –ld//l, әl-lum, qil-lum.
Shahrisabz shevasida m, n, ng undoshlaridan so‘ng -di affiksi ko‘pincha –ni shaklida talaffuz qilinadi: d-n konnim, yonnim.
O‘tgan zamon fe’lining bu formasi –k//q (//y//g‘//x) –v, -miz affikslari yordamida yasaladi.

Tarixiy o‘tgan zamon fe’li

J-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik
tinchig‘anman>tinchig‘amman tinchig‘anmiz>tinchig‘ammiz
tinchig‘ansan tinchig‘ansiz
tinchig‘an tinchig‘an
alg‘anman> alg‘amman alg‘anmiz>alg‘ammiz
alg‘ansan alg‘ansiz
alg‘an alg‘an
Y-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik
Tosh. bɔrgәnmәn borgәnvuz// borgәnvuzә
bɔrgәnsәn borgәns’lә
bɔrgәn bɔrishkәn
And. bar gәnmәn bargәnm’z
bargәnsәn bargәns’le
bargәn bar’shkәn

Uzoq o‘tgan zamon fe’li

J-lovchi shevalarda:


Birlik Ko‘plik
barg‘an edim >barg‘andim barg‘an edik> barg‘andiq
barg‘an eding >barg‘anding barg‘an edingiz >barg‘andingiz
barg‘an edi >barg‘andi barg‘an edi >barg‘andi

Y-lovchi shevalarda:
Birlik
djurg‘an ekәnmәn >djurg‘anekәmmәn
djurg‘an ekәnsәn >djurg‘anekәnsәn
djurg‘an ekәn >djurg‘anekәn
Ko‘plik
djurg‘an ekәnmiz >djurg‘anekәmmiz
djurg‘an ekәnsiz >djurg‘anekәnsiz
djurg‘an ekәn >djurg‘anekәn
Birlik
Tosh. turgәn’d’m And. taqkqan’d’m
turgәn’d’ng taqkqan’d’ng
turgәn’d’ taqkqan’d’
Ko‘plik
Tosh.turgәn’duv// And. taqqan’d’k
turgәn’duv//
turgәn’duzә
// turgәn’du:zә
turgәn’d’ylә taqqan’d’ynәr
tur’shkәn’d’ taq’shkәn’d’
O‘tgan zamon hikoya fe’li
J-lovchi shevalarda:
Birlik
kelib edim >kelivedim >kevedim//kebedim
kelib eding >kelivedim >keveding//kebeding
kelib edi >kelivedi>kevedi//kebedi
Ko‘plik
kelib edik >kelivedik >kevedik//kebedik
kelib edingiz >kelivedingiz >kevedingiz//kebedingiz
kelib edi >kelivedi >kevedi//kebedi
Y-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik
Tosh. Jizzax. Tosh. Jizzax
ɔluvd’m yɔzu:dum ɔluvd’m yɔzu:dum
ɔluvd’ng yɔzu:dung oluvduvzә// eluvd’ylә
ɔluvd’ yɔzu:d’ ol’shurd’ yozu:d’ (lә)
O‘tgan zamon eshitilganlik fe’li
J-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik
qoyuppan chөguppan qoyuppiz chөguppiz
qoyupsan chөguspan qoyupsiz chөgupsiz
qoyuptu chөguptu qoyuptu chөguppti
Y-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik
Kepmәn> kemmәn kepm’z//kemm’z
Kepsәn keps’lә
Kept’ kel’sh’pt’
Tugallanmagan o‘tgan zamon fe’li
J-lovchi shevalarda:
Birlik
voynar edim>voynaredim>voynardim
voynar eding>voynareding>voynarding
voynar edi>voynaredi//voynardi
Ko‘plik
voynar edik>voynar yediq>voynardiq
voynar edingiz>voynar yedingiz>voynardingiz
voynar edi>voynar yedi>voynardi
Birlik Ko‘plik
voynag‘ich yedim>voynag‘ichidim voynag‘ich yediq
voynag‘ich yeding>voynag‘ichiding voynag‘ich yedingiz
voynag‘ich yedin>voynag‘ichidi voynag‘ich yedi

Y-lovchi shevalarda:

Birlik Ko‘plik
Toshk. Bɔrәrd’m >bɔrә:d’m bɔrәrduv (zә)> bɔrә:duv (zә)
Bɔrәrd’ng > bɔrә:d’ng bɔrәrd’ylә > bɔrә:d’ylә
Bɔrәrd’ > bɔrә:d’ bɔr’shәrd’ > bɔr’shә:d’


Birlik Ko‘plik
Qorabuloq. berdim yedi berdүgүdүk ( berding yedi berdingiz yedi
berdi yedi berdi yedi
Shevalarda o‘tgan zamon fe’lining yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari yana boshqa shakllari ham mavjud.

Hozirgi zamon

Ma’lumki, o‘zbek tili tarixan uch lahjaga, ya’ni qorluq-chigil-uyg‘ur, qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga mansub qabila va urug‘larning tili asosida shakllangan. Shunga ko‘ra o‘zbek tili dialekt va shevalarida ayrim hozirgi zamon fe’li formalarining va boshqa til faktlarining yaqin qardosh turkiy tillar faktlariga o‘xshash, boshqa turkiy tillarda qo‘llanmaydigan, faqat o‘zbek tilining o‘zigagina xos bo‘lgan formalar ham majud.
O‘zbek tili dialekt va shevalarida boshqa fe’l formalari singari hozirgi zamon fe’li formasini yasovchi qo‘shimchalar ham rang-barang ko‘rinishlarga ega.
Hozirgi zamon fe’lining -yәp affiksi o‘zbek adabiy tiliga asosiy morfologik belgi sifatida qabul qilingan va joylarda turli fonetik variantlarda qo‘llanadi.
Andijon, Vodil, Marg‘ilon, Qo‘qon.
Hozirgi zamon
Konkret hozirgi zamon fe’li
Birlik Ko‘plik
Toshk. bɔrvɔmmәn bɔrvɔmm’z//bɔrvɔmm’zә
bɔrvɔssәn bɔrvɔss’lә
bɔrvɔtt’ bɔr’shvɔtt’
And. baryәppәn baryәpp’z
baryәpsәn baryәps’lar
baryәpt’ bar’shyәpt’
Park. bɔrvɔtt’m Sam.bɔrvɔmman
bɔrvɔtt’ng bɔrɔpsan
bɔrvɔtt’ bɔrɔptu
Nam. bɔrutt’mәn Mirishk. bɔrɔ:tummәn
bɔrutt’sәn bɔrɔ:tuvәn
bɔrutt’ bɔrɔ:tti


Birlik
Qorabuloq. qilaytma kәl'әytmә
qilaytsa(//qilayssa) kәl'әytmә(//kәl'әyssә)
qilayti kәl'әytti

Ko‘plik
qilәytmiz(//qilaytmis kәl'әytmiz (//kәl'әytmis)
qilәytsilar(//qilayssilar) kәl'әytmә(//kәl'әyssilәr)
qilәytti kәl'әytti
Forishda. kelyәtt’mәn kelyәt’m’z
kelyәtt’sәn kelyәtt’s’z
kelyәtt’ kel’shyәtt’

Birlik Ko‘plik

Mankent kelyәtmәn//kelyәppan kelyәtm’z
baryatman//baryappәn kelәyts’z
kelyәtsәn//kelyәssәn
baryatsan//baryassan
kelyәtti//baryapti kelәytti
Samarqand -Buxoro shevalarida hozirgi zamon formasi sifatida -yәp (-ɔp) affikslari qo‘llanadi.
Bux. ’shlaypman, kelәpman
Qarshi.bɔrɔpman (bɔrɔmman)
Shaxr. ɔlɔmmәn, ’shlәmmәn, ok’yɔmmәn.
Yana: Qarshi.bɔrɔtumman bɔrɔtumm’z
bɔrɔtupsa bɔrɔtups’z
bɔrɔtuptu bɔrɔtuptu
Toshkent. korvɔmmәn
kurvɔssәn
kurvɔtt’
Piskent. q’vɔtt’m q’vɔtt’g
q’vɔssәn q’vɔss’z
q’vɔtt’ q’vɔtt’
Yana Namangan. bɔrutt’m’z
Uchqo‘rg‘on. kevɔtt’m kevɔtt’k
Qoraqalp. (Beruniy): barvatirman; Xo‘jayli: baratirman; Xo‘jand, Qo‘ng‘irot. baradjatirman
Hozirgi -kelasi zamon
Hozirgi- kelasi zamon formasi barcha o‘zbek shevalarida –a/-ә yoki y af fiksli ravishdosh formasiga shaxs-son qo‘shimchalarini qo‘shib tuslash orqa li yasaladi.
O‘zbek xalq shevalari hozirgi kelasi zamon fe’li 1sh. ko‘plik formasi ning qo‘llanishi bo‘yicha o‘zaro farqlanadi.
a) -miz//-m’s li forma va b) –vuz li forma –vuz affiksli guruhga Toshkent shevasi, ohangarondagi Aqcha, Tut, Qoraxitoy, Bekabod tumanidagi Taqachi qishloq shevalari, Qarshi, Beshkent guruh shevalar, Karpot, Jizzax dagi Forish shevalari kiradi.
Birlik Ko‘plik
Tosh. kөramәn kөrәvuz//kөrәvzә
kөrasәn kөrәs’z// kөrәs’lә
kөrad’ kөr’shәd’//kөrәd’lә
Forish. baramәn baraviz, alaviz
barasәn alasiz//alasiller
barad’ alasiz//alasiller
Qolgan joylardagi shevalar (-miz) affiksini qo‘llaydilar.
Qo‘qon. yɔzәmәn yɔzәm’z
yɔzәsәn yɔzәs’z
yɔzәd’ yɔzәdi

KELASI ZAMON GUMON FE’LI

J-lovchi shevalarda:
Birlik Ko‘plik
qararmәn ichәrmәn qararmiz ichәrmiz
qararsәn ichәrsәn qararsiz ichәrsiz
qarar ichәr qarar(lar) ichәr(lar)

Y-lovchi shevalarda:

Birlik


And. barәrmәn Tosh. barәrmәn > barә:mәn
barәrsәn barәrsәn > barә:sәn
barәr barә:
Ko‘plik
And. barәrm’z Tosh. borәrvuz >borә:vuz(ә)
barәrs’lәr borәrs’lә >borә:s’lә
bar’shәr bor’shәr
chәkki – 1. suzma; 2. noqulay bo‘lmoq, yopishqoq, shilimshiq (soz tuproq).
Qo’shimcha ma’lumotlar…
Fe’l – so’z turkumi.
Fe`l narsa – buyumning harakat va holatini ifodalovchi so’zturkumisanaladi. Fe`llar
shaxslar va narsalar harakatini bildirish bilan birga turli holatni, belgining o’zgarishini
ham harakat tarzida anglatadi: bu odamnikida to’rt yildan beri ishlayman;
o’zi bir kunjazosi tortar, bir kun izo bo’lar. So’z turkumlari ichida eng kattasi va murakkablaridan biri fe`ldir. Navoiyshunoslarning statistik ma`lumotlariga ko’ra, Navoiy asarlarida qo’llanilgan so’zlrning umumiy soni 26 mingdan ko’proq bo’lib, ularning 1000 ga yaqini fe`l va fe`l shakllarini tashkil etadi. Fe`llar gap tuzishda kuchli uyushtiruvchilik xususiyatiga ega bo’lib, ko’pgina boshqa so’zlarini o’ziga ergashtirib keladi. Otning kelishiklar bilan turlanishi, asosan, fe`lda ifodalangan ma`no talabiga qarab bo’ladi. Masalan, Bahor keldi, gullar ochila boshladi, men ishdan kelyapman, bu yil maktabni tamomlayman. Gap bo’laklaridan hol va to’ldiruvchi, asosan, fe`lga bog’lanadi. Ular fe`lda nutq qismlarini birlashtiruvchilik xususiyati – sintaktik holatning kuchli ekanligini ko’rsatishdan iborat. Otda turlanish, fe`lda esa tuslanish asosiy morfologik belgilardan biridir. Bunda leksik jihatdan o’zgarish yuz bermaydi, faqat shaxs - son, zamon singari ma`nolarni ifodalaydi, kesimlik ham ko’rsatilidi. Fe`lning asosiy sintaktik vazifasi kesimlik bo’lib, o’zining turli vazifalarida (sifatdosh, ravishdosh, harakatnomi) gapning boshqa bo’laklari – ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol vazifalarida ham kela oladi.Fe`l zamon, mayl , shaxs - son, nisbat, bo’lishli - bo’lishsiz kategoriyalari, vazifadoshlik shakllariga ega bo’lib, ularning aksariyati fe`lning ma`nosi bilan bog’liq va faqat unga xos kategoriyalardir.

Tuslanish

O‘zbek adabiy tilidagi kabi xalq shеvalarida ham shaxs-son, zamon va mayl shakllari tuslovchilardir. Bu mavzuning talqini doirasida Sh. Shoabdurahmonov, Yo.G‘ulomov, K.Usmonov,Q.Muhammadjonov, T.Yo‘ldoshyev singari olimlar tomonidan jiddiy tadqiq etilgan va zarur ilmiy-nazariy xulosalarga kеlingan. Tuslovchi qo‘shimchalar, masalan jl.-di /-m (fonеtik variantlari bilan); yl. -dъ/-m (fonеtik variantlari bilan) ham zamon, ham shaxs-sonni ko‘rsatadi: jl kеldim.
yl. kеldъm - o‘tgan zamon, birinchi shaxs birlik).
Tuslovchi qo‘shimchalar shеvalararo ozmi-ko‘pmi farq qiladi: