O‘zbek maqomi tarixi va nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni 1-mavzu: 1-modul. Fanga kirish. Maqomlar tarixidan

4. Shashmaqomning tarkibiy qismlari va uning tuzilishi

I. BUZRUK maqomi	II. ROSTmaqomi	III. Navo maqomi
Mushkilot (cholg‘u bo‘limi)
Tasnifi Buzruk Tarje’i Buzruk Garduni Buzruk Muxammasi Buzruk Muxammasi Nasrulloi Saqili Islimxon Saqili Sultonxon	Tasnifi Rost Tarje’i Rost Garduni Rost Muxammasi Ushshoq Muxammasi Panjgoh Saqili vazmin Saqili rak-rak	Tasnifi Navo Tarje’i Navo Garduni Navo Nag‘mai Orazi Navo Muxammasi Navo Muxammasi Bayot Muxammasi Husayniy Saqili Navo
Nasr (ashula bo‘limi) 1-guruh sho‘balari
Saraxbori Buzruk I – VI taronalari Talqini Uzzol Taronasi va suporishi Nasrulloyi I – III taronalari Nasri Uzzol Uforisi va suporishi	Saraxbori Rost I – IV taronalari Talqini Ushshoq Taronasi Nasri Ushshoq I – II taronalari Navro‘zi Sabo Talqinchai Navro‘zi Sabo Ufori Ushshoq	Saraxbori Navo I – II taronalari Talqini Bayot Taronasi Nasri Bayot I – II taronalari Orazi Navo I – III taronalari Husayniy Navo Ufori Bayot
2-guruh sho‘balari
Mo‘g‘ulchai Buzruk Talqinchasi Qashqarchasi Soqiynomasi Uforisi Savti Sarvinoz Talqinchasi Qashqarchasi Soqiynomasi Uforisi Iroq Talqinchasi Chapandozi Soqiynomasi Uforisi Rok Talqinchasi Qashqarchasi Soqiynomasi Uforisi	Savti Ushshoq Talqinchai Savti Ushshoq Chapandozi Savti Ushshoq Qashqarchai Savti Ushshoq Soqiynomai Savti Ushshoq Ufori Savti Ushshoq Savti Sabo Talqinchai Savti Sabo Qashqarchai Savti Sabo Soqiynomai Savti Sabo Ufori Savti Sabo Savti kalon Talqinchai Savti kalon Chapandozi Savti kalon Soqiynomai Savti kalon Ufori Savti kalon	Savti Navo Chapandozi Savti Navo Talqinchai Savti Navo Qashqarchai Savti Navo Soqiynomai Savti Navo Ufori Savti Navo Mo‘g‘ulchai Navo Talqinchai Mo‘g‘ulchai Navo Qashqarchai Mo‘g‘ulchai Navo Soqiynomai Mo‘g‘ulchai Navo Ufori Mo‘g‘ulchai Navo Mustazodi Navo Talqinchai Mustazodi Navo Chapandozi Mustazodi Navo Soqiynomai Mustazodi Navo Ufori Mustazodi Navo

IV. DUGOH maqomi	V. SEGOH maqomi	VI. IROQ maqomi
Mushkilot (cholg‘u bo‘limi)
Tasnifi Dugoh Tarje’i Dugoh Garduni Dugoh Peshravi Dugoh Samoi Dugoh Muxammasi Dugoh Muxammasi Chorgoh Muxammasi Xo‘jahoji Muxammasi Chorsarxona Saqili Ashkullo	Tasnifi Segoh Tarje’i Segoh Hafifi Segoh Garduni Segoh Muxammas Ajam muxammasi Mirzahakim muxammasi Bastanigor muxammasi	Tasnifi Iroq Tarje’i Iroq Muxammasi Iroq Saqili avval (I) Saqili luvvum (II) Saqili kalon
Nasr (ashula bo‘limi) 1-guruh sho‘balari
Saraxbori Dugoh I – VI taronalari Talqini Chorgoh Taronasi Nasri Chorgoh I – II taronalari Orazi Dugoh I – III taronalari Husayniy Dugoh Ufori Chorgoh	Saraxbori Segoh I – VII taronalari Talqini Segoh Taronasi Nasri Segoh Taronasi Navro‘zi Xoro I – III taronalari Navro‘zi Ajam Taronasi Ufori Segoh	Saraxbori Iroq I – VI taronalari Iroq muxayyari I – IV taronalari Chambari Iroq Ufori Iroq
2-guruh sho‘balari
Savti Chorgoh Talqinchai Savti Chorgoh Qashqarchai Savti Chorgoh Soqiynomai Savti Chorgoh Ufori Savti Chorgoh Mo‘g‘ulchai Dugoh Talqinchai Mo‘g‘ulchai Dugoh Qashqarchai Mo‘g‘ulchai Dugoh Soqiynomai Mo‘g‘ulchai Dugoh Ufori Mo‘g‘ulchai Dugoh Qalandari Dugoh Samandari Dugoh Oromijon Saraxbori Oromijon Oromijon Ufori Oromijon	Mo‘g‘ulchai Segoh Talqinchai Mo‘g‘ulchai Segoh Nim cho‘poni Qashqarchai Mo‘g‘ulchai Segoh Soqiynomai Mo‘g‘ulchai Segoh Ufori Mo‘g‘ulchai Segoh

5. Shashmaqomning nota nashrlari.
XX asrda maqomchilik san’ati rivojlanib, yetuk sozanda-yu xonandalar va bastakorlar ijodi va repertuarlaridan o‘rin oldi. Ular zamonaviy nota yozuvlari orqali to‘plamlar sifatida nashr etildi, ularni nazariy va amaliy o‘zlashtirish ishlari amalga oshdi. 1923 yili Buxoroda “Shashmaqom” rus kompozitori va folklorshunos olimi V.A.Uspenskiy tomonidan atoqli maqomdon-ustozlar Ota Jalol Nosirov va  Ota G‘iyos Abdug‘anilardan yozib olindi va tarixda birinchi bor. 1924 yili “Olti musiqali poema (Shashmaqom)”  nomi bilan Moskvada chop etildi. 30- yillari V.Uspenskiy va V.Belyaevlar “Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari”, Ye.Romanovskaya “Xorazm maqomlarining cholg‘u yo‘llari”ni notaga olib, nashr etishdi.

1950-61- yillari “Shashmaqom” to‘liq ravishda 5 jildlik to‘plam sifatida B.Fayzullaev, Sh.Sohibov va F.Shahobovlar yozuvlarida (V.Belyaev tahririda) Moskvada nashr qilindi (tojik va rus tilida).

1959 yilda “Shashmaqom” Yunus Rajabiy yozuvida o‘zbek tilida “O‘zbek xalq musiqasi” antologiyasining V jildida (I.Akbarov tahriri ostida) chop etildi.

“Xorazm maqomlari” Matniyoz Yusupov yozuvida “O‘zbek xalq musiqasi” antologiyasining VI jildida nashrdan chiqdi (1958).

1966-1975- yillarda Yunus Rajabiy tomonidan qayta tayyorlangan va to‘ldirilgan “Shashmaqom” nomli olti jilddan iborat to‘plam (F.Karomatov tahriri ostida);

“Xorazm maqomlari” esa 1978-1991-yillarda Matniyoz Yusupov tomonidan (I.Akbarov tahriri ostida) qayta tashrga tayyorlanib, uch jildlik beshta kitobdan iborat to‘plam sifatida chop etildi.

Keyingi yillarda maqomlarni notaga olish borasida ishlar jadallashtirildi, jumladan, Buxoro “Shashmaqomi”ning bo‘lim va qismlarini yozib olishda Ari (Ariel) Boboxonov, Sulaymon Taxalov, Raxmatulla Inoyatovlar, (A.Boboev yozuvida Shashmaqom Berlin, 2010) “Xorazm maqomlari” tanbur chizig‘i orqali yozib olingan variantlarini bevosita maqom amaliyoti bilan qiyoslab o‘rganishda xorazmlik sozanda Ozod Bobonazarovning xizmati katta bo‘ldi.

Yangi topilgan “Xorazm nusxasi” ustida O‘zbekiston davlat konservatoriya ilmiy markazida Otanazar Matyoqubov ham Urganch davlat universitetida Botir Rahimov va Rustam Boltaevlar ilmiy-ijodiy izlanishlarini boshlaganlar va yangi nota yozuvlari orqali nashr etildi. (O‘zbek notasi, 2007).

Maqomlarni ilmiy tarixiy va nazariy o‘rganish ishlari ham XX asrning  20- yillarida birin-ketin shakllandi. Mulla Bekjon Rahmon o‘g‘li (Bekjon Rahmanov) va Muhammad Yusuf Devonzoda (Matyusuf Xaratov)larning “Xorazm musiqiy tarixchisi” (1925 yil, arab alifbosida), V.A.Uspenskiyning “O‘zbeklarning klassik musiqasi” (1927), Abdurauf Fitratning “O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi” (1927-yil, arab alifbosida), G‘ulom Zafariyning o‘zbek musiqasiga oid maqolalari va “Farg‘ona-Toshkent ustozlarining shajarasi” (“Alanga” jurnali, 1931 yil, №1), Cho‘lpon maqolalari, N.Mironovning “O‘zbeklar musiqasi” va “O‘zbeklar va boshqa O‘rta Osiyo xalqlarining musiqa madaniyati haqida boshqa O‘rta Osiyo xalqlarining musiqa madaniyati haqida ocherklar”   (1931-yil) nomli kitoblar musiqashunoslik va maqomshunoslik tarixida yangi burilishning yuzaga kelganligidan dalolat beradi.
Adabiyotlar:

1. Rajabov I. Maqom asoslari. (o‘quv qo‘llanma) T., 1992.

2. Rajabov I. Maqomlar. (ilmiy monografiya) T., 2006.

3. Matyoqubov O. Maqomot. (ilmiy-ommabop monografiya) T., 2004

4. Fitrat A. O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. (ilmiy-ommabop risola) T., 1993.

5. Ibrohimov O. Maqom va makon. (ilmiy monografiya) T., 1997.