O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Uyga vazifa
3-mashq. Berilgan gaplar asosida quyida topshiriqlarni bajaring.
1. Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim, Sen ichgan buloqdan ichmasman aslo. (A.Oripov) 2. Bo‘shagan tog‘orani dasturxonga o‘rab ko‘tarayotgan edim, Fotima kelin qo‘ymadi. 3. Dimoqqa qizigan asfalt hidi uriladi . 4. O‘rtasiga qor o‘yib qo‘yilgan katalakdek hovli.. 5. Ko‘z o‘ngimda yana o‘sha qor bosgan hovli, muzlagan perrondan yugurgan onam jonlandi.
1-topshiriq. Gaplarni kuzatib, ajratilgan so‘zlardagi ma‘noli va ma‘nosiz qismlarni aniqlang.
2-topshiriq. Qo‘shimchalarni o‘zaro qiyoslab, o‘xshashlik va farqlarini aniqlang.
4-mashq. So‘zlarni ma‘noli qismlarga ajrating. Morfemaning boshqa lisoniy birliklar bilan munosabatini yoriting. Affiksal morfemalarni funktsional belgisiga ko‘ra guruhlarga ajrating.
Chanqoq, anglamoq, shaxsiyatiga, aqlsizlik, mardikorchilak, kelishmovchilik, so‘roq, yutug‘ini, ko‘nglidagi, bilimdonlarimizning, yuragimdan, ulg‘aytirgan, og‘zaki, yumshoq, o‘ynab, uyum, uyim, issiq, tilim, uylanmoq, o‘ylanmoq, terim, changi, ranji.
Uyga vazifa: Berilgan topshiriqlarni bajarish

So‘z yasalish tahlili
Tezkor savollar va topshiriqlar:

1. 
   So‘z yasalishi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   So‘z yasalishining qanday turlarini bilasiz?
   
3. 
   Sizningcha, so‘z yasalishining eng keng tarqalgan turi qaysi?
   
4. 
   So‘z yasalish tahlilini o‘tkazayotganda nimalarga e’tibor qaratiladi?
   
5. 
   So‘z yasalishining affiksatsiya usuli haqida nimalar bilasiz va ular qaysi turkumlar uchun xos?
   
6. 
   Kompozitsiya usulida so‘z yasalish deganda nimani tushunasiz?
   

Abbreviatura va okkazionalizm haqida ma’lumot keltirib o‘ting.


5-mashq. Quyida berilgan matndan yasama so‘zlarni toping.
Qadriyat
Qadriyat — voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiy, axloqiy, madaniy-ma’naviy ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llanadigan tushuncha. Inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan barcha narsalar – erkinlik, tinchlik, adolat, ijtimoiy tenglik, ma’rifat, haqiqat, yaxshilik, go‘zallik, moddiy va ma’naviy boyliklar, an’ana, urf-odat va boshqalar qadriyat hisoblanadi. Ijtimoiy fanlarning qaysi sohasida qadriyatlarga doir tadqiqot olib borilgan bo‘lsa, bu tushunchaga shu jihatdan ta’rif berishga intilishgan.
Holbuki, qadriyat aksiologiyaga xos kategoriyadir. Qadriyatni aksiologiya nuqtai nazaridan talqin qilish, uni kategoriya sifatidagi mohiyati, mazmuni, ob’yektiv asosi, namoyon bo‘lish shakllari va xususiyatlarini o‘rganish imkonini beradi. Qadriyatlar kategoriyasi faqat buyum va narsalarning iqtisodiy qimmatini emas, jamiyat va inson uchun biror ahamiyatga ega bo‘lgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar. talab va tartiblar va boshqalarning qadrini ifodalash uchun ishlatiladi. Ijtimoiy jarayonlar ta’sirida kishilarning qadriyatlatlar to‘g‘risidagi qarashlari o‘zgarib boradi. Tarixiy zaruriyatga qarab goh u, goh bu qadriyat jtimoiy taraqqiyotning oldingi safiga chiqadi. Masalan, yurtni yov bosganida – ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida – istiqlol, urush davrida – tinchlik, tutqunlikda – erkinlik, kasal yoki bemorlikda – sihat salomatlikning qadri oshib ketadi. Qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida o‘z tarixiy ildizi, rivoji, vorislik jihatlariga ega. Qadriyatlar mehnat, ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, xatti-harakatlar majmuasi sifatida yuzaga kelib, ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar faoliyati, xatti-harakatini ma’lum yo‘nalishga buradigan, tegishli me’yorga soladigan ma’naviy hodisaga aylanadi. Qadriyatlar umumbashariy, milliy, shaxsiy bo‘lishi mumkin. Olam, tabiat va jamiyatning eng muhim tomonlarini, qonun-qoidalarini, aloqadorliklarini ifodalaydigan qadriyatlar umumbashariy xususiyatga ega. Bunday qadriyatlar o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydigan, abadiy qadriyatlardir. Muayyan bir elat, millat, xalqning hayoti, turmush tarzi, tili, madaniyati, ma’naviyati, urf-odat va an’analari, o‘tmishi va kelajagi bilan bog‘liq qadriyatlat milliy qadriyatlatlardir. Inson, uning faoliyati, turmush tarzi, e’tiqodi, umr ma’nosi, odobi, go‘zalligi bilan bog‘liq qadriyatlatlar shaxsiy qadriyatlatlardir. Qadriyatlatlar komil insonni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.