O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Grammatik ma’no, shakl va kategoriya turlari bo‘yicha tahlil


Tezkor savollar va topshiriqlar:
1. Morfemalar qaysi jihatlariga ko‘ra tasnif qilinadi?
2. Morfemalarni shakliga ko‘ra tasniflang?
3. Morfemalar mazmun jihatdan qanday turlarga bo‘linadi?
4. Mоrfеmik pоlisеmiya va antоnimiya
5. Mоrfеmik оmоnimiya va sinоnimiya.
6.Dеrivatsiоn sinоnimiya va grammatik sinоnimiya.
7. Mоrfеma variantlari.
10-mashq. So‘zlarni o‘zak va affiks morfemalarga ajrating. Affiks morfemalarni turini aniqlang.
1. O‘tirganlarning ayrimlari domlaning yuzi uchun piq-piq kulib qo‘yishdi. (O‘.U.) 2. Devorlari nurab qolgan hovlining kungay tomonidagi ayvonda keksagina bir xotin kamzuliga tugma qadab o‘tiribdi. (S.A.) 3.Amirzodamning so‘zlari qulingizga sari toj bo‘lsin! Ertagayoq novvoylarga un berib, ochlarga non yoptirib tarqatishni men o‘z zimmamga olurman! (P.Q.) 4. Mehmonxona eshigini ochib gugurtni chaqqan vaqtida mehmonxonaning o‘rtasida ikki qulochini keng yozib Poshshoxon turardi. (Ch.) 5. Bilib qo‘ying, o‘rtoq Komilov! Haqiqat egiladi, lekin sinmaydi! Kelajak va tarix sizning bu hatti-harakatlaringizni kechirmaydi! (O.Y.) 6. Yigit yalt etib qo‘shni dalaga qaradi. U yerda xotin-xalajlar, bola-chaqalar chuvillashib paxta terishayotgan edi. (M.I.)
11-mashq. So‘zlarni morfemalarga ajratib affiks morfemalarni turini aniqlang.
1. Murotali uning so‘zlarini chidam bilan tinglab, uncha ham ishonmaganday boshlarini chayqardi. (Sh.R.) 2. Ayvonda bosma gulli bo‘z ko‘rpa yopilgan pastakkina tanchada qizlar o‘tirardi. (O.) 3. To‘g‘ri, o‘tgan kuni saharda rasadxonaga kirib kelgan ustod bu to‘g‘rida so‘z ochmadi. (O.Y.) 4. Salohdor fonusni baland ko‘targancha ro‘paradagi eshikni ochib unga yo‘l berdi. (O.Y.) 5. Ummatali boshqa gap so‘ramadi.Ishini bitkazib egarga mindi-yu, xayr ham demay jo‘nab ketdi. (S.A.) 6. – Ishing bo‘lmasa kitob o‘qi, husnixat ol: sen kulolning qizi emassanki... (A.Qod.)
12-mashq. Mustaqil so‘zlarni lug‘aviy va grammatik ma’noli qismlarga ajrating.
1. Bahor odamlarni uydan etaklab chiqqan, oftob zax uylarning derazasidan mo‘ralab qishdan qolgan rutubatni haydamoqda. (S.A.) 2. Qiz xayrlashib avtobusga chiqqanida xuddi bir zarur gapi bo‘lib, unutganday orqasiga – Saidiyga qaradi. (A.Q.) 3. E’tiroz bildirgan kishining tovushi supurgi bilan urilgan arining tovushiday birdan o‘chdi. (A.Q.) 4. Hovlining to‘rt tarafi turlik ehtiyoj binolari bilan va to‘rdagi binoning ikki biqini katta uylar bilan o‘ralgan bo‘lib bu ikki uyning orasig‘a o‘lturgan koshinkor va naqshin chorxari ayvon bu hovlining birinchi martaba ko‘zga chalinadirg‘an ortiqliklaridandir. (A.Qod.) 5. Daryoning quyi tomonida ko‘ringan sel oqimi o‘rkach-o‘rkach to‘lqinlari bilan yuqoriga qarab bostirib kelardi. (T.Mal.) 6. – Aqllik kishilarning o‘g‘ullari ustidan qilg‘an ushlari albatta noma’qul bo‘lmas, – dedi. (A.Qod.) 7. Birdan boshi aylanib, go‘yo ro‘parasidagi paxtazor ham bir sidra chayqalib ketganday bo‘ldi. (O‘.U.)