O`zbek filologiyasi fakulteti o`zbek adabiyoti kafedrasi

Ritm haqida umumiy ma'lumot. 

 

Ritm grekcha ( rhuthmos–ritmos) so'zidan olingan bo'lib, vazifadosh, 

ohangdosh  degan  ma'nolarni  anglatadi.  Ritm  ifodali  o'qishda  katta  o'rin 

tutadi. 

Badiiy 

adabiyotda, 

ayniqsa, 

she'riyatda 

misradagi 

kichik 

bo'laklarning  bir-biriga  monand  ravishda  takrorlanib  kelishi  ritmni  hosil 

qiladi.masalan,  barmoq  tizimidagi  she'rlarda  ritm,  turoq,  qofiya,  radiflar 

yordamida  va  misralardagi  hijolarning  bir  tekisda  takrorlanishidan 

maydonga  keladi.  Aruz  tizimiga  mansub  she'rlarda  esa,  ritm,  cho'ziq  va 

qisqa  hijolarning  bir  xil  tartibda  takrorlanishidan  hosil  bo'ladi.  Erkin 

she'rlarda  har  bir  satr  zinapoya  shaklida  bo'laklarga  bo'lib  yoziladi  va 

ularni o'qiganda mazmunga qarab, ritm saqlanadi. 

Poeziyada  ritmni  bir-necha  ichki  turlarga  bo'lib  ko'rsatish  mumkin. 

Masalan,  band  (strofa)  ritmi,  alleterasion  ritm,  anafora  ritmi,  intonasion 

---

 

20 

ritm,  ijrochilik  pauzalariga  bog'liq  bo'lgan  ritmlar  va  boshqalar.  Biz 

bulardan band ritmi, alleterasion ritm va anafora ritmi haqida fikr yuritish 

bilan cheklanamiz. 

Band  ritmi.  O'zbek  poeziyasida  band  qurilishi  bilan  bog'liq  ritm 

band ritmi deb ataladi. Bandlarning qofiyalanish tartibi har-xil bo'lib, ular 

o'ziga xos ritm hosil qiladi. Masalan, Masnaviy: 

 

Vodiylarni yayovkezganda, - a 

 

Bir ajib his bor edi menda...-a 

 

Chappar urib gullagan bog'in, -b 

 

O'par edim Vatan tuprog'in. –b 

 

Odamlardan tinglab hikoya –v 

 

O'sar edi shoirda g'oya...-v