Oʻzbek davlatchiligiga tamal toshi qoʻyilgan diyor

xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi Hind daryosida, 1221 yil

---

moʻgʻullar ustidan ajoyib gʻalabani qoʻlga kiritadi. Biroq jangdan soʻng Jaloliddin Manguberdining
lashkarboshilari oʻlja ustida oʻzaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Igʻroq, Aʼzam malik va
Muzaffar maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida faqat
Aminalmulk oʻz lashkari bilan qolgan, xolos. Chingizxon katta qoʻshin toʻplab Jaloliddin
Manguberdiga qarshi shaxsan oʻzi otlangan. Fapdiz qalʼasi yaqinida Jaloliddin Manguberdi
Chingizxon qoʻshinining ilgʻorini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi
tomon chekinadi. Chingizxon qoʻshini Jaloliddin Manguberdini daryodan utishiga imkon bermay
qurshab oladi. 1221 yil 25 noyabrda boʻlgan tengsiz jangda (qarang 
Sind daryosi boʻyidagi jang
)
magʻlubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan Sindning oʻng sohiliga suzib
oʻtib, choʻl ichkarisiga kirib ketdi (Bu choʻl hozirda ham Choʻli Jaloliy deb ataladi). Chingizxon
Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, oʻz oʻgʻillariga qarab: "Ota oʻgʻil mana
shunday boʻlishi lozim!", degan.
Xorazm 
XV
 - 
XVIII asrning
 birinchi yarmida
Asosiy maqola: 
Xiva xonligi
1505-yilda
 Xorazm 
Muhammad Shayboniyxon
davlati tarkibiga kirdi. Amudaryo oʻzanining
oʻzgarishi munosabati bilan 
1573-yili
 Xorazm poytaxti 
Xivaga
koʻchirildi. 
XVII asrdan
boshlab
Xorazm Rossiya tarixshunosligida 
Xiva xonligi
deb nomlana boshladi. Davlatning rasmiy nomi
qadimiy nomi boʻyicha — Xorazm edi. 
1511-yildan
 
1770-yilgacha
 Xorazmni 
shiboniylar
sulolasi
boshqardi.
Xorazmning mashhur oʻzbek hukmdori Abulgozi-xon (Abul-gʻozi Bahodir-xon) (1603-1664),
Shayboniylarning oʻzbek sulolasidan, tarixchi va yozuvchi edi. Abulgʻoziy ikkita tarixiy asarning
muallifi sifatida tanilgan: "Turkmanlarning nasabnomasi" (1661 yil yakunlangan) va "Turklar
nasabnomasi" (Qozon, 1852 va Peterburgda nashr etilgan, 1871); u Sablukov tomonidan baʻzi
Evropa tillariga, shu jumladan rus tiliga tarjima qilingan va nashrga joylashtirilgan. I. N. Berezin
"Sharq tarixchilari kutubxonasi" (III jild, Kaz., 1854).
Xorazm dostonchilik maktabining
 yirik 
vakillari
: Suyav baxshi (19-asr), Jumanazar baxshi, 
Ahmad
baxshi
, 
Matnazar Jabbor oʻgʻli
, 
Bola baxshi
, Xudoybergan Oʻtagan oʻgʻli, Ollobergan baxshi,
Murod baxshi, Boltaboy baxshi, 
Jumaboy
 baxshi, Qodir sozchi va boshqa Ular repertuarida
"
Goʻroʻgʻli
" turkumi dostonlari, "
Oshiq Gʻarib
", "Oshiq Maxmud", "Oshiq Oydin", "
Tohir va Zuhra
",
"
Layli va Majnun
", "Tulumbiy" kabi dostonlar mavjud.
Xorazm 
XVIII asrning
ikkinchi yarmi — 
XIX asrning
ikkinchi yarmida
Asosiy maqola: 
Xiva xonligi

---

Xiva manzarasi
Ollohqulixon madrasasi. Xiva. 1835 yil

---

1770-yillarda Xorazmda oʻzbek 
qoʻngʻirotlari
sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Sulola
asoschisi 
Muhammad Aminbiy
edi. Bu davrda poytaxt Xivada Xorazm meʼmorchiligi durdonalari
quriladi.
18-asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qoʻllab-quvvatlashiga erishgan
oʻzbek qoʻngʻirot urugʻlari Xiva xonligida hokimiyatni qoʻlga ola boshlagan. Inoq Muhammad
Amin (1770—90) 1770 yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782 yilda 
Buxoro amirligi
hujumini qaytarib, Xiva xonligida qoʻngʻirotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlagan. 
Avaz
Muhammad
 Inoq davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol
birmuncha yaxshilangan. Bu bilan 19-asr boshlarida qoʻngʻirotlar sulolasi hokimiyatni rasman
egallashiga zamin tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy
sultonlar nomidan hokimiyatni boshqargan boʻlsalar, ularning vorisi Eltuzar (1804—06) 1804 yilda
oʻzini xon deb eʼlon qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan 
oʻzbek
qoʻngʻirotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning vorisi, inisi 
Muhammad Rahimxon I
Xiva
xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811 yilda bir qancha yurishlardan keyin
qoraqalpoqlarni ham Xiva xonligi tarkibiga qoʻshib olgan. U oʻtkazgan siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy
islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan.
Olloqulixon
 (1825—42), 
Rahimqulixon
(1842—45) va 
Muhammad Aminxon
(1846—55) davrlarida
Xiva qoʻshinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun 
Buxoro amirligi
bilan tez-
tez urushlar boʻlib turgan. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan
Turkmaniston hududidagi 
Kushkagacha
boʻlgan yerlarni boshqargan. 1855 yilda 
Saraxsni
qamal
Kalta minor, Xiva

---

qilish paytida 
Muhammad Aminxonning
 halok boʻlishi mamlakatda parokandalikka sabab boʻlgan.
Abdullaxon
 (1855—56), 
Qutlugʻmurodxonlar
(1856) 6 oydan koʻp hukmronlik qilmaslaridan
oʻldirilgan. 1856 yilda taxtni 
Sayd Muhammadxon
 (1856—64) egallagan.
Xiva xonligida soʻnggi mustaqil hukmdor 
Feruz
taxallusi bilan ijod qilgan 
Muhammad Rahimxon II
(1864—1910) boʻlgan. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan oʻsishi koʻzga
tashlanadi. Lekin, 
1873 yilda
 
Rossiya
Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad Rahimxon II va
K.P.Kaufman
imzolagan 
Gandimiyon shartnomasiga
koʻra, Xiva xonligi Rossiyaga 
qaram davlatga
aylanib qolgan.
XIX asrda Budapeshtdagi Evropa fanlar akademiyalaridan biriga lavozimda ishlagan Xorazmdan
birinchi va Markaziy Osiyodan yagona olim 
tilshunos
 
Mullo Isʼhoq
(1836-1892) edi.
[18]
Bu davrda ilk o‘zbek matbaachisi va noshiri 
Otajon Abdalov
(1856-1939) oʻz faoliyatini boshladi.
Matbaachilik faoliyatini 1874 yildan Xiva shahrida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II saroyida
tashkil etilgan toshbosmada ishlashdan boshlagan. Otajon Abdalov 1876 yilda Abdunosir
Farohiyning "Nisabussibyon" asarini toshbosmada bosib xonga taqdim etdi. Bu kitob Xivadagina
emas, balki butun O‘rta Osiyo miqyosida birinchi bosma kitob hisoblanadi.
Asfandiyorxon
 (1910—18) Rossiyadagi oʻzgarishlar sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan.
Shu bilan birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910—13 yillarda vazir 
Islomxoʻja
boshchiligida
islohotlar oʻtkazishga harakat qilgan. 1914—16 yillarda soliqlarning koʻpayishi, iqtisodiy
ahvolning ogʻirlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydi.
1873-yili
 
Muhammad Rahimxon II
hukmdorligi davrida Xorazm 
Rossiya imperiyasiga
tobe
davlatga aylanadi. Qoʻngʻirotlar 
1920-yilga
 qadar, 
Qizil Armiya
bosqini natijasida agʻdarilgunga
qadar, hukmronlikni oʻz qoʻlida saqlab qoldilar.
Xorazm XX asr boshlarida
Xudoybergan Devonov
(1878 — 1940) — birinchi xorazmlik 
oʻzbek
kinooperatori va oʻzbek
kinosanʼatining asoschisi boʻlgan. 1907—1908 yillar 
Moskva
, Peterburgdan teleskop,
grammofon, foto va kino asboblari olib kelib fotolaboratoriya tashkil etgan. Bu laboratoriya
Xorazmda fotokinostudiya vazifasini oʻtagan. Devonov ijodi rus kinosanʼatkorlari faoliyati bilan
deyarli bir vaqtda boshlangan. U "Oʻrta Osiyo meʼmoriy yodgorliklari", "Turkiston koʻrinishlari",
"Xiva va xivaliklar" kabi qisqa filmlarni ishlagan. Oʻz filmlarida vatanparvarlik, maʼrifatparvarlik
gʻoyalarini ilgari surgan. Xorazm xalqi urf-odatlari ifodalangan mingga yaqin fotosurat yaratdi.
XXSR davrida maktab, internatlar ochib, unda foto-kino ishlarini olib bordi.
Otajon Abdalov
 (1856, Xiva - 1927) - birinchi oʻzbek kitob chop etuvchisi, Xorazm hududida
kitob bosib chiqarishni asoschisi boʻlgan. Litografiyalarda 
Alisher Navoiy
, 
Munis Xorazmiy
, Mirza

---

Abdukarim, 
Mashrab
, Ogahiy va boshqa oʻzbek va mumtoz adabiyoti klassiklarining asarlari
yaratilgan.
1921 yilda oʻzbek siyosiy va jamoat arbobi, tilshunos, jurnalist va Xorazm jadidchiligining taniqli
arboblaridan biri Mulla Bekjon (1887-1929) Xiva Xalq Universitetini (hozirgi Urganch davlat
universiteti) - Markaziy Osiyodagi birinchi universitetlardan biri ochdi.
[19]
[20]
Xorazm hukmdorlari

---