O`zbek adabiyoti tarixi Eng qadimgi davrlar

2.
 
Qadimgi mif va afsonalar.
Ibtidoiy kishilar tabiat hodisalari va jamiyatdagi voqealarning tub sabablarini 
bilmaganlar. Qadimgi zamon kishisi ham tirikchilik qiyinchiliklari, tabiat bilan 
kurash qiyinchiliklari ostida xo`p ezilib tortgan. Kishi tabiatdagi yashin, dovul, suv 
toshqini, zilzila va boshqa hodisalarning mohiyatini tushunmas, ular natijasida kelgan 
ofatlardan dahshatga tushar edi. U er va osmon, oy va quyosh kabilarni jonli narsalar 
deb tasavvur qilar, ularga topinar, ayrim hayvonlarni muqaddas deb bilar edi. Ibtidoiy 
kishining tasavvurida tabiatda unga «do`st» va «dushman» bo`lgan turli xil kuchlar 
mavjud edi. U bu kuchlarni xudolar, ruhlar, devlar, jinlar singari kuchlar sifatida 
tasvirlaydi. Shu xilda ibtidoiy kishi olamning paydo bo`lishi, uning mohiyati va 
kundalik hayot haqida o`z xayoliy tasavvurini yaratadi. Go`yo tabiatda ulug` va 
foydali kuchlar quyosh va suv abadiy bo`lgan o`lka hamda ofat keltiruvchi kuchlar 
zulmat va kulfat abadiy bo`lgan o`lka bor emish. 
Ko`pchilik mifologik obrazlar mana shu ikki o`lka va ular o`rtasidagi kurash 
fonida gavdalanadi. Bu mifologiya shunchalik chuqur ildiz otganki, u 
zardushtiylikdagi dualistik qarashda ham o`z ifodasini topadi, «Avesta» va boshqa 
diniy kitoblardan keng o`rin oladi. «Avesta», shuningdek «Bundaxishi»da 
aytilishicha, ikki olam: yaxshilik va yomonlik olami bor. Yaxshilik olamiga Axura 
Mazda (Xurmuz), yomonlik olamiga Angra Manyu (Axriman) boshchilik qiladi. 
Go`yo 3000 yil mobaynida bu ikki olam bir-biri bilan to`qnashmagan. Yaxshilik va 
nur olamini bilib qolgan Axriman unga qarshi kurash ochmoqchi bo`ladi. Xurmuz bu 
kurashning oldini olib, ikkinchi uch ming yillikda osmon, suv, er, o`simlik, hayvonlar 
va boshqalarni hamda birinchi insonni yaratadi. U davrda zulm ham, kasallik va 
o`lim ham bo`lmagan ekan. Shundan so`ng uchinchi davr (6000-8999)-kurash davri 
boshlanadi. Er yuzi turli kuchlarning to`qnashuv makoniga aylanadi. Axriman 
birinchi insonni o`ldirsa ham, lekin kishilik urug`ini yo`qotib yuborolmaydi. 
To`rtinchi davr (9000-11999)da yaxshilik va nur kuchlari yomonlik va zulmat ustidan 
g`alaba qozonadi. 
Yaxshilik va yomonlik kuchlari o`rtasidagi kurash Mitra, Anaxita, Kayumars, 
Yima (Jamshid), Gershasp, Elikbek va boshqalar obrazida mujassamlashtirilgan. 
Xalq tafakkuri va ijodining mahsuli bo`lgan afsona va miflar sharoit va 
voqealardan kelib chiqadi. 
Markaziy Osiyo va Eron xalqlari orasida qadimiy
davrlardan keng yoyilgan afsonalardan biri «Kayumars»dir. Kayumars haqidagi 

---

8
asosiy manba «Avesto». Uning mufassal bayoni, turli nusxalari haqidagi ma`lumotlar 
«Tarixi Tabariy»da berilgan.
«Shohnoma», Navoiyning «Tarixi mulki Ajam» 
asarlarida bu afsona uchraydi.