O‘zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

So‘zlovchi xotirasida, so‘z yasash qoliplari va ularning ma’nolari haqida ko‘nikmaning mavjud bo‘lishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi.

So‘z yasash qoliplari va ularning ma’nolari bir xil yasovchi qo‘shim­chali so‘zlarni ma’lum uyalarga birlashtirish asosida aniqlanadi. Masalan:

traktorchi yig‘la binokor

kombaynchi sizla g‘allakor

suvchi qo‘lla paxtakor

ekskavatorchi oqla o‘ymakor

tikuvchi ishla sholikor

Turkiy, jumladan, o‘zbek tili morfologik jihatdan agglutinativ tillar qatoriga kiradi. Agglutinativ tillar quyidagi xususiyatlari bilan flektiv tillardan ajralib turadi: 1) nechta grammatik ma’no bo‘lsa, ularni ifodalovchi shuncha grammatik shakl qo‘llaniladi. Masalan, yoz-ma-say-di-m; 2) grammatik shakllarning chegarasi bir-biridan aniq ajralib turadi; 3) gram­matik ma’noning ko‘payishi bilan, so‘zning grammatik shakllari ham chapdan o‘ngga qarab cho‘zilib boradi; 4) grammatik qo‘shim­chalarning qo‘shilishi asos qismning fonetik tuzilishini o‘zgartirmaydi.

O‘zbek tilida so‘z yasalish jarayonida so‘z yasash asosiga yasovchi qism­ning qo‘shilishi natijasida asos qismning tovush tarkibida ba’zan o‘zga­rish ro‘y berishining guvohi bo‘lamiz. Ularni quyidagicha guruhlash mum­kin:

1. Sust, past singari so‘zlarga -ay yasovchi vositasi qo‘shilganda, yasashga asos qismda mavjud bo‘lgan oxirgi «t» undoshi tushib qoladi. Masalan, susay, pasay kabi.

2. Qizil, sariq kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlardan -ar, -ay yasovchi vositalari yordamida yangi so‘z yasalganda, yasashga asos qism bo‘lgan qizilning «il» qismi va sariq ning ikkinchi bo‘g‘indagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, qizil+ar - qizar, sariq+ay - sarg‘ay kabi.

3. So‘ra, sayla, quvna, to‘qi, o‘qi kabi ikkinchi bo‘g‘ini «a» bilan tugagan so‘zlarga -q,-v yasovchi qo‘shimchalari qo‘shilganda, yasashga asos qism oxiridagi «a» unlisi «o» unlisiga, «i» unlisi «u» unlisiga aylanadi. Masalan, so‘ra+q - so‘roq, sayla+v - saylov, quvna+q - quvnoq, to‘qi+v - to‘quv, o‘qi+v - o‘quv kabi.

4. O‘yin, qiyin kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarga -a yasovchi qo‘shimchasi qo‘shilganda, yasashga asos qismning ikkinchi bo‘g‘inidagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, o‘yin+a - o‘yna, qiyin+a - qiyna kabi.

5. Son, yosh, ong kabi so‘zlarga fe’l yasovchi -a yoki -la qo‘shimchasi qo‘shilganda, asos qismda tovush o‘zgarishi ro‘y beradi: Masalan, sana, yasha angla kabi.

Shu ko‘rsatilgan o‘zgarishlarning o‘ziyoq o‘zbek tilida ba’zi hollarda fuziya (fleksiya) elementlari ham mavjud ekanligini ko‘rsatadi.