O‘zbek adabiy tili me’yorlari

Nutq madaniyati uch xil hodisaning nomidir:

• Madaniy nutqning, ya’ni nutqiy hodisaning nomi;
• Madaniy nutq tushunchasi bilan bog‘liq va nutq madaniyati deb yuritiluvchi (muammosini o‘rganish) ilmiy muammoning nomi;
• Nutq madaniyati muammosini o‘rganish bilan maxsus shug‘ullanuvchi sohaning, tilshunoslik fani bo‘limining nomi.

Nutq madaniyati adabiy til rivojining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri;

• Nutq madaniyati adabiy til rivojining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri;
• Nutq madaniyati bu adabiy til me’yorlarining shakllanishi va silliqlanishiga yordamlashishdan iborat bo‘lgan faoliyat, ya’ni til rivojiga ongli aralashuvdir;
• Nutq madaniyati tilni, uning qonun-qoidalarini ongli idrok qilish, aniq, ravshan, ifodali nutq tuza olish mahoratidir; (A.Gurachyov va boshq).
• Nutq madaniyati kishilarni o‘zaro to‘liq va teran fikrlashishi, tilning barcha imkoniyat va vositalarini puxta egallashdan iboratdir; (B.N.Golovin va boshq).
• Nutq madaniyati faqat to‘g‘ri nutqqina emas, o‘quvchilik hamda nutqiy chechanlik hamdir; (G.O.Vinokur).
• Nutq madaniyati til vositalaridan o‘rinli foydalangan holda maqsadga muvofiq so‘zlash va yoza olish san’atidir; (A.N.Efimov).
• Nutq madaniyati bu avvalo fikrlash madaniyatidir; (D.E.Rozental).
• Milliy, o‘ziga xosligi bilan ajralib turuvchi nutq madaniy nutqdir. (M.Agofanova).

Xususiy me’yorlar quyidagicha ko‘rsatilgan: Dialektik me’yor. So‘zlashuv nutqi me’yori. Argolar, jargonlar me’yori. Adabiy til me’yori (adabiy me’yor).

Adabiy til me’yorlari

• Talaffuz me’yorlari (orfoepik). Til birliklarining og‘zaki nutq jarayonida adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishi. Ruscha so‘zlarni yozma shakliga taqlid qilib aytish-(Moskva to‘g‘ri aytilishi Maskva) so‘zlarni o‘zbekcha aksent bilan talaffuz etish (Angiliya) shevaga xos talaffuz (yo‘l-jo‘l) talaffuz me’yorlarini egallashda orfoepik lug‘atlarning ahamiyati katta.
• Aksentologik (urg‘uning to‘g‘riligi) me’yorlar. Bunda so‘z va gaplarda urg‘uni to‘g‘ri qo‘llash me’yori tushuniladi. Urg‘uni to‘g‘ri ishlatmaslik so‘z ma’nosiga ta’sir qiladi: olma-meva, olma-buyruq fe’li.
• Grammatik me’yor: Turlovchi va tuslovchi shakllarning eng maqbul variantlari hozirgi tilimizda tanlab olingan va ular nutqda barqaror shaklda ishlatiladi. Ammo kelishik qo‘shimchalarini noto‘g‘ri qo‘llash uchraydi. Ba’zan –ning o‘rnida –ni, -lar o‘rnida –la ishlatiladi. Direktorni xonasida ko‘rdim. (direktorni o‘z xonasida ko‘rmoq). Direktorning xonasida ko‘rdim. (Boshqa birovni direktor xonasida ko‘rmoq).
• So‘z yasalish me’yorlari: So‘z yasovchi qo‘shimchalarning fonetik tuzilishi jihatidan bir qolipda ishlatilishi so‘z yasalish me’yori hisoblanadi. Ba’zan nuqtda sifat yasovchi -li va ot yasovchi -lik qo‘shimchalari farqlanmay ishlatiladi. Paxtali chopon o‘rnida paxtalik chopon.
• Imloviy me’yorlar (orfografik).Hozirgi o‘zbek adabiy tilining me’yorlari 1956-yil “O‘zbek orfografiyasining asosiy qoidalari” ga tayanadi. 72 paragrafdan iborat. 1995-yil yangi lotin alifbosiga o‘tish haqida qaror qabul qilindi.
• Lotin alifbosiga asoslangan yozuvda ham yangi orfografik qoidalar yaratildi. Bo‘g‘in ko‘chirish qoidalariga o‘zgartirishlar kiritildi. Demak, imloviy me’yor so‘zlarning to‘g‘ri, xatosiz yozilishiga asoslanadi.
• Grafik (yozuv) me’yorlari: Hozirgi yozuvimiz lotin alifbosiga asoslangan bo‘lib, 26 ta harf va 3 ta harf birikmasidan iborat.
• Punktuatsion me’yorlar: Bu me’yor 10 ta tinish belgisi asosida ish yuritadi (nuqta, vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul, tire, undov belgisi, so‘roq belgisi, ko‘p nuqta, qo‘shtirnoq, qavs)
• Uslubiy me’yor: Nutq sharoitiga qarab til birliklarining eng ma’qulini qo‘llash adabiy tilning uslubiy me’yori hisoblanadi. Sinonimlardan noto‘g‘ri foydalanish, so‘z takror ayrim eskirgan so‘zlarni qo‘llash nutqni uslubiy jihatdan buzadi.

E’tiboringiz uchun rahmat!