Ozarbayjon arxitekturasi

OZARBAYJON ARXITEKTURASI.

Irta asirchilik bu erda IV-V asrlardan boshlandi. Bu davrda Ozarbayjon sosoniylar davlati tarkibida edi.

Ilk feodalizm davrida Ozarbayjonda asosan eski shasharlarni kengaytirish, yangi shasharlarni qurish borasida sezilarli ishlar olib borildi. Ilk feodalizm asri san’ati, ayniqsa, me’morchiligi kiproq yaqin qishnilari Armaniston va Gruziya arxitekturasiga yaqin bilgan. VII asrda arablarning Ozarbayjon erlarini bosib olishi uning me’morchilik san’ati va madaniyatiga katta ta’sir itkazdi.

Bu erlarda islom dinining tarqalishi esa u bilan bog’liq bilgan masjid, karvonsaroy va boshqa me’morlik yodgorliklarining vjudga kelishiga sabab bildi. Nizomiy davri deb yuritiladigan XII asr va XIII asrning boshlari Ozarbayjonning irta asr san’ati va me’morchiligida, amaliy san’atida, madaniyati taraqqiyotida aloshida irin egallaydi.

Bu davrda hunarmandchilik rivojlandi. Qator shasharlar yirik madaniy markazga aylandi. Ozarbayjon madaniyatining yirik vakillari shu erlarda yashab ijod kildi. Bular ichida Hoqoniy, ayniqsa, Nizomiddin Ilyos Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) aloshida irin tutadi.

Ular iz asarlarida materialistik dunyoqarashni ilgari surdilar, meshnat ashliga zir hurmat bilan qaradilar, ularni iz asarlarida kiyladilar.

Bu asrlarda me’morchilik va tasviriy san’at (miniatyura) borasida sham katta yutuqlar qilga kiritildi. SHu davrda shakillangan monumental me’morlik printsiplari keyingi bir necha asr mobaynida iz qiymatini yiqotmadi.

XI-XIII asrlarda Ozarbayjonning kipgina shasharlarida qurilish jadal rivojlandi. SHashar devorlari, mudofaa qal’a va minoralari, saroy, minorali masjidlar, maqbara, shammom va shunga ihshash binolar qurildi.

Siniq kal’a, Qiz minora, YUsuf ibn qussir va Mimin-hotin maqbaralari shu davrning nodir yodgorliklaridandir. Mig’il galalarning Ozarbayjon erlariga hujumi uning san’ati taraqqiyotini tuhtatib qiydi. Lekin bu uzoqqa chizilmadi. XIV asr irtalarida SHirvon shoh davlati SHimoliy Ozarbayjonda izining mustakilligini irnatdi.

XIV-XV asrlarda monumental me’morchilikda kizga kirinarli yodgorliklar yuzaga keldi, minorasimon maqbaralar qurildi. Bular ichida qoraboqlar va Bardos qishloqlaridagi maqbaralar diqqatga sazovordir.

Bokudagi SHirvon shoshlar saroyi XV asr monumental me’emorligining mashshur namunalaridandir. Eski shasharning eng baland joyiga qurilgan bu saroy ansambli bir necha in yil mobaynida qurilgan bilsa sham, badiiy jishatdan yashlit bilib kirinadi.

Saroy ansamblidagi turli shajm va shakillar ilchamining izaro mutanosibligi, peshtoq, qubba va minoralarning ajoyib ritmi butun ansambl badiiyligini oshirishga hizmat qiladi. Iyma naqsh va g’ishtlarning terilishi binoning badiiy-emotsional tomonini oshirishga shizmat qiladi.

Bu ansambl me’morligida Kichik Osiyo, Eron me’morligi an’analari ta’siri borligi seziladi. Lekin izining kompozitsion tizilishi va bejirimligi jishatidan tengi yiqdir. Irta asrlar Ozarbayjon tasviriy san’ati ichida miniatyura aloshida irin egalladi va izining eng gullagan davrini boshidan kechirdi.

Savollar

1. 
   Ozarbayjon arxitekturasining necha rivojlanish bosqichlari va qanday asosiy ikki me’morlik maktablari bor?
   
2. 
   SHervon-Ansheron me’morligining hususiyatlari qaysi inshoatlarda iz ifodasini topgan?
   
3. 
   Bokudagi SHervon shohlar majmuasiga qanday inshoatlar kiradi?
   
4. 
   Nashichevon me’morligining hususiyatlari qanday inshoatlarda iz ifodasini topgan?