Oydinda yurgan odamlar (qissa). Tog'ay Murod Talabalar kutubhonasi

Ipak, chitir o‘t quyuq tuklariga ilashib-ilashib, to‘r bo‘ldi. To‘r quyuqlashib-quyuqlashib, boshmaldoqday-boshmaldoqday g‘anak hosil bo‘ldi.

Oppoq-oppoq pilla ana shunday bino bo‘ldi!

22

Pilla qo‘yilmish uylardan qo‘lansa hid arimadi.

Hidlar dastidan uylarda o‘tirib-da bo‘lmadi, yotib-da bo‘lmadi.

Otamiz bilan onamiz bot-bot uy supurdi, bot-bot uy yuvdi. Eshiklar bilan derazalarni lang ochib qo‘ydi.

Shunda-da bo‘lmadi. Pilla qo‘yilmish uylardan oy-oylab badbo‘y hid arimadi.

IV

Bobomiz sergaklandilar. Qaddini ko‘tardilar. Chordona qurdilar. Tizzalarini quchoqladilar. Sallasini ketiga surib qo‘ydilar.

Yellar zabti bobomiz peshonasiga xush yoqdi.

Otlar kishnagan tarafdan yangi o‘rilmish yo‘ng‘ichqa isi keldi.

Bobomiz tun jarchisi ovoz bermish tarafga qaradilar.

Odam ovozlaridan darak bo‘la bermadi.

Bobomiz oydin olislarga termildilar. Xayoliy ovozda aytdilar:

— Mabodo suvda zardoli oqmay qolsa, bolalar devordan bo‘ylaydi. Zardoli bering, deyolmaydi. Suv oqib chiqadigan teshikni poylaydi. Shamoli qurg‘ur hadeganda bo‘la bermaydi. Shunda, bildirmayman-da, o‘zim shamol bo‘laman. Zardolini ohista-ohista silkiyman. Zardolilar duvv-duvv to‘kiladi... Shunda, ko‘chadan, ushla, oqib kelayapti, ushla, degan ovozlar keladi...

1

Toltush emish...

Olapar tut soyasida old oyoqlariga tumshuq qo‘yib suvga termular emish.

Devor yoqalab oqmish ariqda bir qizil olma bir ko‘rinib, bir ko‘rinmay oqib kelarmish.

Olapar quloqlarini dikkaytirib, olmaga ajablanib qararmish.

Yeb bo‘lmasligini bilarmish-da, tag‘in oyoqlariga tumshuq qo‘yarmish.

Olapar qabatida qizaloqlar davra bo‘lib o‘tirib bosmalim o‘ynar emish.

Bir qizaloq gilosday-gilosday beshta tosh ikkitasini o‘ng, ikkitasini chap tarafiga qo‘yarmish. Qo‘lida qolmish bir toshni osmonga otarmish. Kafti bilan yerga bir shapatilarmish-da, osmondan kelmish toshni qo‘li yuzasi bilan ilib olarmish. Qo‘li yuzasidan g‘oyat nafis, g‘oyat epchillik bilan qo‘li kaftiga olarmish...

Qizaloq... onamiz qizi emish!

Onamiz... qizi otini bilmasmish!

Qizi bosmalim o‘ynay berarmish-o‘ynay berarmish! Bosmalimning yovg‘on turini o‘ynab bo‘lib, dahmana, ulug‘, eshala, eshonqo‘zim, shovdir, kichikqon, kattakon, kultepa, yer shapillatar, qayiruv, kelin turlarini-da o‘ynarmish.

O‘yin yakunlovchi kelin turiga yaqinlashgan sayin murakkablashib borarmish.

Qizi toshni turli-tuman o‘ynatib-o‘ynatib ilib olarmish. Shu tur nomini o‘yin nag‘masiga monand bot-bot aytar emish:

— Kelinim bir, kelinim ikki, kelinim uch...

Qizi ko‘p turlarni uch marotaba ijro etibdi. Ulug‘, kattakon degan turlarni olti marotaba, eshonqo‘zim turini to‘qqiz marotaba takrorlabdi. Toshni tur oxirigacha yerga tushirmay o‘ynabdi. Xatolikka yo‘l qo‘ymay o‘ynabdi. Bordi-yu, biror toshni noma’qul ilib olsa, yo, adashib ilib olsa, bosmalim o‘ynash gali yonidagi qizaloqqa...».

Temir so‘rida yotmish Oymomo onamiz seskanib uyg‘ondi. Qorayalangbosh turib o‘tirdi. Bolishda yoyilib yotmish ro‘molini yopindi. Tizzalarini ko‘rpa sirtidan quchoqladi. Uyquli ko‘zlarini uqaladi. Tevarakka alangladi.

Oy qorong‘i bo‘ldi. Yulduzlar siyrak bo‘ldi.

Robiya hamsoyasi go‘dagi big‘-big‘ yig‘ladi.

«Kelib-kelib shu mahalda-da yig‘laydimi... — deya o‘kindi onamiz. — O‘zi, hali nima ko‘rdi? O‘g‘il ko‘rdimi, yo, qiz ko‘rdimi? Qiz ko‘rdi, qiz! Bosmalim o‘ynadi-ku...».

Onamiz esnab-esnab ming‘illadi:

— Qiz bo‘lsa-da mayli... — dedi.

Qabatida yotmish otamiz-da uyg‘ondi.

— Nima balo, elovrayapsanmi? — dedi.

— Yo‘q, Robiyaning chaqalog‘i uyg‘otib yubordi.

— Shuning chaqalog‘i yomon yig‘loqi bo‘ldi-da.

— Aytgili yo‘q.

— Yot endi, yot.

Onamiz yotib, ko‘zlarini yumdi.

«Hali tong olis, — umidlandi onamiz. — Tushimning oxirini ko‘raman. Shunda, qizimning otini bilib olaman...».

2

Kuzda mayiz qilish boshlandi.

Otamiz avval o‘z tomorqasi mayizini qildi.

Hosil yaxshi bo‘ldi. Besh yuz kilocha mayiz oldi.

O‘zi to‘qimish ikkita qo‘lsavatchani egar qoshiga qistirdi. Kolxoz mayiziga yo‘l oldi.

Ot qozig‘ini tarvuzpoyaga tepib-tepib qoqdi.

Xurjun yelkalab, tokzor oraladi.

Paykallarda chollar tizilib uzum uzdi.

— Xirmon to‘lsin-u! — dedi otamiz.

— Yo‘lingiz unsin-u! — dedi chollar.

Otamiz chaqqon bo‘ldi. Paykalga tushdi.

Uzum boshlarini chirsillatib-chirsillatib uzib, qo‘lsavatga soldi.

Bir bo‘zbola zambil savatni paykal boshiga qo‘ydi.

Otamiz savatchasidagi uzumni peshma-pesh zambil savatga solib turdi.

Zambil uzumga to‘ldi.

Bo‘zbola choponi orqasini yag‘riniga qayirdi. Bir qo‘lini beliga tirab, engashdi.

Otamiz ellik kilocha kelmish savatni bo‘zbola yag‘riniga qo‘ydi.

Bo‘zbola ilon iz so‘qmoqdan tepa o‘rladi.

3

Tepada ayol-qizlar davra qurib uzum tozaladi.

Oymomo onamiz-da chap tizzasiga tirsaklab uzum tozaladi.

Onamiz yuzlari so‘lg‘in bo‘ldi. Onamiz kechagi tushlari o‘yida bo‘ldi.

Onamiz peshonasida o‘tirmish Barchin xola:

— Qani, Oymomo do‘stim, bundaygina... mashqingiz past? — deya ko‘ngil so‘radi.

— Shunday, o‘zim... — deya ma’yuslandi onamiz.

— Ay, do‘stim, so‘raganning aybi yo‘q... u yoq-bu yoqqa yuguryapsizlarmi?

— Ha, vaqti-vaqti bilan.

— Vaqti deb o‘tirasizlarmi? Ish ado bo‘larmidi! Uyoq-buyoqqa chopingizlar, ko‘rsatingizlar-da!

— Borib turibmiz.

— Qayerlarga bordilaringiz?

Shunda, davra yoppasiga sergak bo‘ldi.

Onamizdan bir ayol narida o‘tirmish Qimmat momo-da quloq berdi.

— So‘fi Olloyor hazratimga bordik, — dedi onamiz.

Qimmat momo boshini sarak-sarak etdi.

— Voy bechora-ye, voy bechoragina-a! — dedi.

— Hazratimni ziyorat qildik. U kishi ohlarimni eshtdilar shekilli, ko‘nglimga umid soldilar...

— Voy sho‘rpeshona-ye, voy sho‘rpeshonagina-a! — dedi Qimmat momo.

— Innaykeyin, Hojar ko‘rga fol ochirdim...

— Voy sho‘ring qurgur-ey, voy sho‘rginang qurgur-e! Shuncha sarson-sargardon bo‘pti-ya!.. — dedi Qimmat momo.

Onamiz ko‘kragiga tushmish ro‘moli uchini yelkasiga tirsaklab tashladi. Bir bosh uzum olib, Qimmat momoga qaratib otdi.

Uzum Qimmat momoning betiga borib tegdi. Beti shilt-shilt uzum shirasi bo‘ldi.

Qimmat momo betini changallab qoldi.

Onamiz zabt bilan joyidan turdi. Qimmat momoni yulmoqchi bo‘ldi, yumma-yumma yulmoqchi bo‘ldi.

Afsuslar bo‘lsinkim, Barchin xola onamizni ushlab qoldi. Tirsagidan yetaklab, xolisroqqa olib borib o‘tirg‘izdi.

— Balchiqqa tosh otsang, betingga sachraydi! Qo‘ying, do‘stim, shunga teng bo‘lmang! — dedi.

Onamiz rangida qon qolmadi. Olisdan chopib kelmishday hansiradi. Qo‘llari sovqotmishday qaltiradi. Tizzalariga peshonasini qo‘yib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi...

— Buniki bir bo‘lmasa, ikki bo‘lmasa, Barchinoy do‘stim! — deya yig‘ladi. — Yana tag‘in xesh emish! Ha, oshingni yeyin, senday xeshimning!..

Qimmat momo onamizni mazzammat qildi.

— Men senga biron yomon gap gapirdimmi, it!!.— deya shang‘illadi. — Ichim kuyganidan, ichim achiganidan gapiraman-da, it!.. Peshonang nimaga bundayin sho‘r desam, gap bu yoqda ekan-da, it!!.

— Bedana tezotar bo‘lsa, o‘z boshini o‘zi yoradi! — dedi bir ayol.

Qimmat momo onamizni mazzammat qildi-qildi, kaftlarini katta ochdi.

— Omin! — dedi, — mendayin bir begunoh momoni sochimning oqiga qaramayin urgan bo‘lsang, iloyo, olamdan bepusht o‘tgin! Mening yoshimga yetolmayin juvonmarg o‘lgin, olloh-akbar!.. — dedi.

Ayollar ichini tortdi, ayollar bosh chayqadi.

— Iloyo, og‘zingdan chiqib, yoqangga yopishsin!— dedi Barchin xola.

Onamiz panoh izladi, onamiz najot izladi.

Yosh to‘la ko‘zlari olazarak-olazarak boqdi.

Pastda hayrondan hayron qarab turmish otamizni topdi.

Bir ko‘ngli, otamiz oldiga borayin, dedi. Aytib-aytib yig‘layin, dedi.

Ammo tevarak-boshdan or qildi.

Halqa-halqa ko‘zyoshlar ichidan otamizga termuldi. Mo‘ltirab-mo‘ltirab termuldi...

Onamiz tag‘in yig‘ladi. Bilaklariga yig‘lab-bilaklariga yig‘lab qo‘ya berdi.

— Dunyoda bir menmi, befarzand! — deya aytib-aytib yig‘ladi. — Tirnoqqa zor bo‘lib o‘tganlar nechov! Men hali ko‘rarman, umidim ko‘p... Farzandning erta-kechi bo‘ladimi... Birovga ertaroq beradi, birovga kechroq beradi...

— Bir qishning bir yozi bo‘ladi, qarg‘aning qag‘illagani qoladi, Oymomo do‘stim!

— Men uni ko‘rdim, Barchinoy do‘stim, ko‘rdim! Yaratganning o‘zi uni tushlarimga soldi, ko‘ngillarimga soldi! Nima qilayin, vaqti-soati yetmagan ekanmi, qo‘ynimga solmadi... Tushlarim to‘ldi, ko‘ngillarim to‘ldi. Nima qilayin, qo‘ynim to‘lmay turibdi, quchog‘im to‘lmay turibdi... Barchinoy do‘stim, men uni toltushda ko‘rdim, toltushda! Dugonalari bilan tutimiz ostida bosmalim o‘ynadi. Ishonmasangiz, Olapar itimdan so‘rang. Bosmalimda unga teng keladigani bo‘lmadi. O‘n ikki xilida-da adashmadi. Ayniqsa kelin xilini bir o‘ynadi-bir o‘ynadi! Dugonalari og‘zini ochib o‘tira berdi! Men uning otini bilolmay qoldim. Barchinoy do‘stim... Robiyaning chaqalog‘i big‘illab uyg‘otib yubordi. Tag‘in ko‘zlarimni yumib, uning yo‘liga qaradim. U boshqa kelmadi... Baribir keladi. Barchinoy do‘stim, keladi, mana ko‘rasiz... Ana shunda uni shu yerlarga yetaklab kelaman! Mana shu momolaringga bir bosmalim o‘ynab ber, deyman, Barchinoy do‘stim!..

— Aytganingizga farishtalar omin o‘qisin, Oymomo do‘stim!

4

Otamiz tepada bo‘lmish gaplarni eshitdi. Ammo eshitmaslikka oldi.

Uzum uzib-uzib, ari uyasiga duch keldi.

Ari uyasi kungaboqarday-kungaboqarday bo‘ldi.

Arilar g‘uj-g‘uj teshiklarda tumshuqlarini bir-biriga tegizib yashadi. Bordi-yu, chetdan tahdid bo‘lsa, arilar yoppasiga hamla qildi. Shiddat bilan uchib kelib, tahdid qiluvchi ko‘ziga yo qulog‘iga yopishdi.

Otamiz choponi o‘ngirini boshiga yopdi. Yenglarini tirsaklarigachayin qayirdi. Bilaklarini yalang‘och qildi.

Ohista enkayib, ari uyasi osilib turmish tok novdani silkidi.

Arilar g‘imirladi, yoppasiga qo‘zg‘oldi. Ikkita-uchtasi otamiz ko‘zini mo‘ljallab uchdi, qulog‘ini mo‘ljallab uchdi. Ammo chopon o‘ngiriga duch keldi.

Tag‘in uchib, yalang‘och bilaklarga borib yopishdi. Bilaklarga chim-chim nish urdi. Chim-chim-chim!..

Chim-chim chaqmish ari bo‘ldimi yo chibin bo‘ldimi?

Bilolmadi, otamiz bilolmadi!

Otamiz kayfiyati shu qadar tarang bo‘ldi! Erkaklar peshin chog‘i uzum uzishni bo‘ldi qildi. Paykallardan chiqib keldi.

Ayollar erkaklarni ko‘rib, u yoq-bu yog‘ini tuzatgan bo‘ldi, o‘ziga qaragan bo‘ldi.

Ayrim uzum donalari kesak orasida qolib yo suv tegib, chirigan bo‘ldi.

Ayollar ana shu chirikni mayizjoy bir chetiga olib borib yoydi.

Oftobda ochiq qolib, po‘la bo‘lib qolmish uzumlar-da bo‘ldi. Bu uzum oftobi mayiz bo‘ldi. Oftobi mayiz butun yozi bilan saraton oftobini olib pishdi. Shu bois, ko‘p shifoli bo‘ldi.

Ayollar ana shu oftobi mayizni alohida yoydi.

Mayizjoy chetida ulkan dasht o‘choq bo‘ldi. Ana shu o‘choqqa o‘t yoqildi.

Otamiz choponi o‘ngirini qayirib, belbog‘iga qistirdi. Zinadan o‘choqqa ko‘tarildi.

Qozondagi suvga ishqor bilan ohak soldi.

Dasht-biyobonlarda bir o‘t o‘sadi. Mayizchilar shu o‘tni terib, to‘da qilib kuydiradi. O‘t kuyayotib, undan chakillab-chakillab suvi tomadi. Suv kul bilan qo‘shilib, cho‘qir tosh misol qotadi. O‘zi kulrang, o‘tkir hidli bo‘ladi.

Ishqor ana shu bo‘ladi!

Mayiz qozon qaynadi.

Otamiz cho‘mich bilan qaynagan suv tinig‘ini oldi-oldi, bir toza idishga soldi. Qozonni tozalab yuvib oldi.

Keyin ishqor bilan ohak suvini tag‘in qaytarib qozonga soldi.

O‘tyoqar tinmay o‘t yoqib turdi.

Ayollar qo‘lsavatlarga uzum solib berdi.

Bo‘zbolalar qo‘lsavat bog‘ichidan ko‘tarib, otamizga olib kelib berdi.

Otamiz oyog‘ini o‘choq labiga tiradi. Savat bog‘ichidan avaylab ushladi. Bilqillab qaynab turmish qozonga pishib-pishib oldi.

Uzumlar sap-sariq bo‘ldi.

Otamiz savatni tag‘in bo‘zbolaga uzatdi.

Bo‘zbola ostidan ishqor ham ohak suvi sho‘r-sho‘r oqib turmish qo‘lsavatni mayizjoyga tashidi.

Ayollar uzumlarni yoyib-yoyib turdi. Jovuzni alohida, husayinini alohida, kishmishini alohida yoydi.

Boisi, har mayizning o‘z ta’mi bo‘ladi, o‘z-mazasi bo‘ladi.

Ana endi uzumlar oftobda hafta deganda quriydi, sap-sariq mayiz bo‘ladi!

5

Ishdan qaytar chog‘larida brigadir keldi.

Otamiz brigadirni xolisroqqa yetaklab bordi. Niyatini aytdi.

Brigadir ajablandi. Boisini so‘radi.

Otamiz javob bermadi. Ko‘zlarini olib qochdi. O‘zicha bosh irg‘adi. Ko‘nglida: «El-yurtga aralashmayin deyman, uka, tilim qisiq... Vaqtliroq kelganingda, tepadagi gaplarni eshitgan bo‘larding...» dedi.

Otamiz o‘z ko‘nglida aytmish gapini brigadirga aytdim, deya o‘yladi.

— Shunday, brigadir uka, shunday... — deya tag‘in bosh irg‘adi.

— Mayli, qorovullik bo‘lsa qorovullik-da. Ombor bo‘ladimi? — dedi brigadir.

— Yo‘q, dala ber, uka, dala ber.

— Maylingiz, unda, Kamarga borasizmi?

— Yo‘q, bizga Sayrak adirni ber, uka. Ayolimiz bilan ikkovimizga-da. Ayolimiz o‘rniga-da o‘zim tura beraman. Ayolimiz ovqat pishirib berib turadi.

— Maylingiz.

— Shu, Sayrak adirga bir dil ketdi-da, uka...

— Bo‘ldi-bo‘ldi, gap yo‘q! Lekin aytib qo‘yay, Yo‘ldosh qorovul ko‘nmasov. Shunday bo‘lsa-da, bir aytib ko‘raman.

— Shunday qil, uka, shunday qil...

— Hali-hozircha qimirlab turing, mayizlar tugasin.

6

«Endi nima qilamiz, momosi?»

Otamiz shunday savol nazari bilan onamizga termuldi.

Onamiz g‘ariblandi, onamiz azoblandi.

— Denovda zo‘r tabib bor, deyishayapti, — deya pichirladi onamiz. — Borganlar dardiga davo topib qaytar emish...

Otamiz bilan onamiz ana shu tabibga bordi.

Tabib gap indallosini aytdi:

— Bizni e’tiborga olib kelibsizlar, qulluq, — dedi. — Endi, do‘xtirga boringlar. Eshon, tabibni qo‘ya beringlar. Oldinlari do‘xtir yo‘q edi, bo‘lsa-da, taxchil edi. El bechora eshon, tabib deb kelar edi. Qo‘limizdan kelganicha yo‘l-yo‘riq berib jo‘natar edik. Endi, do‘xtir ko‘p, do‘xtirdan qolmanglar. Lekin Denov do‘xtirlariga bormanglar, qo‘lga qaraydi... Termizda zo‘r bir do‘xtir bor. Ana shu do‘xtirga boringlar. Mana, manzili...

Otamiz bilan onamiz mol-hollarni Robiya hamsoyasiga tayinladi.

Termiz yo‘l oldi.

Qidirdi-qidirdi, tabib aytmish do‘xtirni topdi.

Do‘xtir yo‘llanma so‘radi.

Otamiz bilan onamizda yo‘llanma bo‘lmadi.

— Unda, qabul qilmaymiz, — dedi do‘xtir.

Otamiz sarg‘aydi.

— Uyimiz ovloq, mol-holga qaraydiganimiz yo‘q... — dedi.

Do‘xtir kuldi-kuldi... oxiri qabul qildi.

Erkaklar alohida do‘xtirga navbatda turdi, ayollar alohida do‘xtirga navbatda turdi.

Gal keldi, otamiz ichkari kirdi.

Do‘xtir so‘rab-surishtirdi. Qog‘oz qoraladi. Keyin, otamizni qaradi... Analiz topshirish uchun yubordi...

— Uch kundan keyin keling, — dedi.

Gal keldi, onamiz-da o‘z do‘xtiriga kirdi...

Otamiz bilan onamiz Termizda uch kun qoldi. Bozor mehmonxonasida yotdi.

Uchinchi kun do‘xtir huzuriga bordi.

Avval otamiz ichkarilab keldi.

— Nima dedi? — so‘radi onamiz.

— Sizdan farzand bo‘lmasa, boshqa bir erkakdan-da farzand bo‘lmaydi dedi.

Keyin, onamiz ichkarilab keldi. Ma’yus-ma’yus bo‘lib keldi, g‘amgin-g‘amgin bo‘lib keldi.

— Nima, dedi-a, nima dedi? — so‘radi otamiz.

Onamiz boshini chapiga xiyol egdi. Yerga ko‘z tikdi.

— Oyning o‘n beshi qorong‘i bo‘lsa, o‘n beshi yorug‘, dedi... — deya pichirladi.

Otamiz ma’qullab-ma’qullab bosh irg‘adi.

— Ana, aytdim-ku, bo‘ladi deb, ana... — dedi.

Otamiz bilan onamiz qaytib keldi.

7

Otamiz onasi oyoqdan qoldi.

Yotdi-yotdi, ovqatdan qoldi.

Yotdi-yotdi, tildan qoldi.

Yotdi-yotdi... cholni oldiga ketdi.

8

Otamiz brigadir oldidan o‘tdi.

Brigadir o‘z so‘zida turdi. Yo‘ldosh qorovul oldiga yo‘l oldi.

— Endi, siz Kamarga borasiz, — dedi.

Yo‘ldosh qorovul hang-mang bo‘ldi. Birdan tutab yondi...

Boisi, Kamar olis bo‘ldi. Yana tag‘in, Kamarda makkajo‘xoridan boshqa nima bo‘lmadi. Sayrak adir esa bog‘ot bo‘ldi, gardi gurd og‘iz tegib turdi.

Yo‘ldosh qorovul olov oldi.

— Nima uchun endi? — dedi. — Bu yer-chi, misol uchun?

— Bu yerga boshqa odam keladi.

Yo‘ldosh qorovul tag‘in olov oldi.

— Birday u yoqdan bu yoqqa quv-quv ekan-da!— dedi. — Nima, biz kolxozning o‘gay a’zosimi, misol uchun?

— Borasiz, borasiz.

— Raisga borsam boraman, Kamarga bormayman!

— Obbo, siz gapni oling!

Qorovul haminqalar olov oldi.

— Olsam olmasam! Haydasangiz, mana, haydang! — dedi. — Bola-chaqam ochidan o‘lsayam ishga chiqmayman! Gapim shu, misol uchun!

— Obbo, xo‘p-e, xo‘p!

— O‘zi, kim ekan u, boshida oyi bor arzanda, misol uchun?

— Qoplon akaga deb edim! Mayli, bormasangiz bormang...

Brigadir og‘rinib-og‘rinib jo‘nadi.

Yo‘ldosh qorovul qo‘llarini orqasiga qildi. Brigadir ketidan qarab turdi. Turdi-turdi-da, brigadir ketidan chopqillab bordi.

— Qoplon akaga bo‘lsa mayli, misol uchun, — dedi. — Ko‘ngli yarim... Boshqaga bo‘lsa, o‘lib ham bermasdim, misol uchun.

9

Ertasi otamiz keldi.

Yo‘ldosh qorovul bilan tevarak aylanib ko‘rdi.

— Sizga brigadir hech nima demadimi, misol uchun? — so‘radi qorovul.

— Yo‘q. Nima edi? — dedi otamiz.

Qorovul xotirijam bo‘lib gapirdi:

— Brigadirga aytdim, bu yerning qorovulligidan ko‘p zerikdim, meni Kamarga yuboring, dedim. Brigadir mayli, dedi, misol uchun.

— Ha-a.

— Keyin, o‘rtoq Odilov, siz o‘z kasbingizning ustasisiz, o‘rningizga o‘rinbosar tayinlang, dedi. Men aytdim, men bir bor-yo‘g‘i qorovul bo‘lsam, qanday qilib qorovul tayinlayman, o‘zingiz tayinlang, dedim. Unda, o‘rningizga munosib o‘rinbosar ayting, dedi. Aytgan odamingizni qo‘yamiz, gapingiz gap, so‘zingiz so‘z, dedi. Obro‘y bor-da, misol uchun, obro‘y bor, ha!

— Shunday, ha, shunday.

— Men xo‘p, dedim, misol uchun. Men bir o‘ylab ko‘rayin qani, dedim. Ertaga bir xabarlashing, dedim. Bizning joyimiz hazilakam joylardan emas, dedim. Chin-da, shuncha bog‘-rog‘ga qarab o‘tirishning o‘zi bo‘ladimi, misol uchun! Joyimga kimni qo‘ysam ekan deb, kechasi bilan o‘yladim-o‘yladim! Qishloqda oti odam borki, barini bittalab g‘alvirdan o‘tkazdim, barini chertib-chertib ko‘rdim, misol uchun. Ertasi brigadirga, men Qoplon akani o‘rnimga loyiq topaman, dedim!

— Ha-a.

— Bilamiz-da, kim qandayligini, misol uchun!

— Qulluq, qulluq.

— Ana bog‘, buyursin, misol uchun. Qani, olloh-akbar, misol uchun!..

Yo‘ldosh qorovul ko‘ch-ko‘ronini yig‘ishtirib ketdi.

10

Otamiz qorovuldan qolmish chaylada cho‘nqaydi. Tizzalarini quchoqladi. Tevarakka nazar soldi.

Sarg‘aydi-sarg‘aydi, yolvordi-yolvordi, boshi yetmish joy shu chayla bo‘ldi.

Nima uchun shu chayla deya sarg‘aydi-so‘ldi? Yolg‘iz o‘zi bildi, yolg‘iz xudo bildi.

O‘tirdi-o‘tirdi... Xudodan-da ko‘ngli qoldi!

— E-e-e, bor-e!.. — deya qo‘l siltadi.

Otamiz... xudoga qo‘l siltadi!

«Ey, xudo, sen o‘zi qayerdasan, qaylardasan? — deya xayollandi. — Sen o‘zi, bormisan? Bor bo‘lsang, javob ber, yuzaga chiq! Mendayin bir sho‘rpeshona bandang bilan yuzma-yuz bo‘l! Mendayin bir xokisor bandang holini ko‘r!

Ayt, o‘zi, men bandangni nima uchun yaratding? Shu bechora-da dunyoda yursin, shu g‘arib-da o‘z kunini o‘zi ko‘rib yursin, deya yaratdingmi?

Unda, men bandangni-da xor qilma-da, ey, xudo, men bandangni-da yolg‘iz qilma-da, ey xudo!

Bandangni yarat-yarat, pushti kamari bilan yarat-da, ey, xudo!

Ey, xudo, esimni taniganimdan buyon xudoga sig‘inib keldim, xudoga topinib keldim, xudoga ishonib keldim.

Shunday ekan, har ne qilsang qil, pushti kamarli qil-da, ey xudo!

Dunyodan necha-necha podsholar o‘tdi, necha-necha hokimlar o‘tdi, necha-necha kattalar o‘tdi...

Pushtsiz umrim mobaynida ko‘p-ko‘p podsholardan qaytdim, ko‘p-ko‘p kattalardan qaytdim...

Ammo... ammo yolg‘iz sendan qaytmadim, ey, xudo!

Dilimda-da xudo bo‘ldi, tilimda-da xudo bo‘ldi!

Shunday ekan, har ne qilsang qil, pushti kamarli qil-da, ey, xudo!

Bandalaring qay bir podsholarga sig‘inmadi, bandalaring qaybir kattalarga sig‘inmadi. Bandalaring nimalarga sig‘inmadi, bandalaring nimalarga topinmadi...

Bandalaring dinidan qaytdi, bandalaring xudosidan qaytdi, bandalaring imonidan qaytdi!

Sen aynan ana shu bandalaringni zurriyotli qilib yaratding, ey, xudo!

Ojiz qolmishlarimda, chor-nochor qolmishlarimda, xokisor qolmishlarimda:

— Ey, xudo, o‘zing saqla! Ey, xudo, o‘zing madad ber! — dedim.

Aslo, aslo:

— Ey, partiya, o‘zing saqla! Ey, komsomol, o‘zing madad ber! — demadim.

Ammo shunday deguvchilar bo‘ldi! Bandalaring shu darajaga-da bordi!

Sen kelib-kelib, aynan ana shu bandalaringni zurriyotli qilib yaratding, ey, xudo!

Men bandangni shayton yo‘ldan ozdirgan vaqtlar bo‘ldi, shayton yomon yo‘lga boshlagan vaqtlar bo‘ldi.

Shunda, o‘zimga-o‘zim:

— Ey, banda, xudodan qo‘rq! — dedim-da, yo‘ldan qaytdim.

Aslo, aslo:

— Ey, banda, partiyadan qo‘rq! Ey, banda, komsoldan qo‘rq! — demadim.

Ammo, shunday deydiganlar bo‘ldi!

Dinidan qaytmishlar nechov bo‘ldi, xudodan qaytmishlar nechov bo‘ldi!

Sen aynan ana shularga zurriyot berding, ey, xudo, qator-qator zurriyot berding!

Meni bo‘lsa... men bandangni bo‘lsa, zurriyotsiz qilding, ey, xudo!

Chin, bilib-bilmayin gunoh qilib qo‘ydim. Dardimni birovga aytolmadim. Dard bo‘lsa, imonni kuydira berdi...

Shunda men gunohlarimdan forig‘ bo‘lish uchun tavba-tazarru qildim:

— Ey, xudo, o‘zing kechir! — dedim.

Aslo, aslo:

— Ey, partiya, o‘zing kechir! Ey, komsomol, o‘zing kechir! — demadim.

Ammo shunday deydiganlar bo‘ldi! Ko‘p-ko‘p bo‘ldi, mo‘l-mo‘l bo‘ldi!

Men bo‘lsam, dilimda-da xudoni qo‘ymadim, tilimda-da xudoni qo‘ymadim!

Men yolg‘iz xudoni dedim!

Shunday ekan, bir sodiq bandangni bunchalar xo‘rlama-da, ey, xudo! Bir sodiq bandangni bunchalar oyoq osti qilma-da, ey, xudo!

Har ne qilsang qil, pushti kamarli qil-da, ey, xudo!..»

11

«Men erkakman. Unga qiyin...»

Otamiz ana shunday o‘yga bordi.

Onamiz bo‘lsa, tushlik olib kela bermadi.

Otamiz oyog‘i uyiga tortdi. Uyiga otlandi.

Kelsa, hovli bosh-adoq qulf bo‘ldi.

Otamiz ajablandi, otamiz hayronlandi.

Otini darvoza ustuniga boyladi. O‘zi devordan oshib o‘tdi.

Yashirincha joylari bo‘lmish nosoz radio ichidan kalitni oldi.

Oshxonaga kirdi. Idish-toboqlarni bir-bir ochib ko‘rdi. To‘ntariqlik toboq ostidan bir la’li toboq palov topdi.

Tok vayishi ostiga gilam yoydi. Dasturxon yoydi.

Chinni kosada shakarob qildi. Choy damladi.

Chordana qurib o‘tirdi. Piyoladay-piyoladay yumaloqlab palov yedi.

12

Shu vaqt, ko‘chada ot dupurladi. Devor uzra sho‘ro kotibi yuz berdi.

— Assalomu alaykum, Qoplon aka! — dedi kotib.

— Vaalaykum-vaalaykum! — dedi otamiz.

— Yaxshimisiz, dimog‘lar chog‘mi?

— Shukur-shukur, binoyiday. O‘zingizdan so‘rasak?

— Rahmat-rahmat...

Kotib shunday deya, ko‘z qiri bilan toboqdagi palovga qaradi. Og‘zi palov ta’mini tuydi...

Devordan oshib o‘tmoqchi bo‘ldi. Yana tag‘in, niyatidan qaytdi.

Kimsan, qishloq sho‘rosi kotibi! Kimsan, sho‘ro vakili! Uy xo‘jasi taklif qilar?

Kotib ana shunday o‘yga bordi.

Otamiz xotirjam-xotirjam palov yedi. Kotibga qayrilib-da qaramadi!

— Bizga qorovullikka o‘taman deb, bormadingiz? — dedi kotib.

Otamiz osham yudmaloqlab-osham yumaloqlab, javob berdi:

— Endi, uka, so‘ng-so‘ng o‘ylab qarasam, olisning palovidan, yaqinning sho‘rvasi yaxshi ekan!