Oybek rashidov

3.O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  davlat  arxividagi  shaxsiy  fond 
hujjatlarining tavsifi. 
Shaxsiy fondlar tarkib topishi jixatidan shaxsiy arxiv fondi 
hisoblanib,  ayrim  shaxs,  oila,  shajara  hayoti  va  faoliyati  jarayonida  shakllangan 
hujjatlardan tarkib topgan arxiv hujjatlari  sanaladi. Shaxsiy fond hujjatlariga fond 
egasiga  tegishli  biografik  ma’lumotlar,  ilmiy  tadqiqotlar,  dissertatsiya 
ko‘chirmalari, shaxsiy yozishmalar, shaxsiy hayotiga va faoliyatiga doir turli rasmiy 
hujjatlar,  xizmat  yoxud  ijtimoiy  ishga  tegishli  hujjatlar,  kundaliklar,  har  xil 
fotosuratlar,  yozishmalar,  hadya  bitiklar,  maktublar,  magnit  tasmalari,  turli 
yillardagi  davriy  matbuot  nashrlaridan  olingan  qirqimlar,  ayrim  tarixiy  manbalar, 
kitob, jurnal va gazetalar, fond egasi to‘g‘risidagi turli shaxslarning chikishlari, fond 

---

98 
 
egasi tomonidan, topshirilishi kerak, deb hisoblangan turli qo‘lyozmalar va boshqa 
hujjatlar kiradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida  220 tadan ortiq tarixiy 
shaxslarning  shaxsiy  fondlari  saqdanadi.  Fondlar  turli  davr  va  sohalarda  ijtimoiy 
faoliyat  olib  borgan  shaxslarga  tegishlidir.  Ularning  orasida  davlat  va  jamoat 
arboblari, ijtimoiy va tabiy soxa olimlari, yozuvchilar, shoirlar, san’atkorlar, ma’lum 
soxa buyicha xizmat ko‘rsatgan faollar (arxitektor, irrigator, muxandis, diniy arbob), 
madaniyat  xodimlari,  teatr  va  kino  mutaxassislari,  jurnalistlar,  taniqli  sportchilar, 
urush qaxramonlari va hokazolar bor. 
Shaxsiy  fond  hujjatlari  nafaqat  ma’lum  shaxslarning  personal  tarixi,  balki, 
ijtimoiy  tarix,  ma’lum  bir  fan,  soha  tarixini  o‘rganish  buyicha  daliliy  materiallar 
berishi  bilan  ahamiyatli  hisoblanadi.  Eng  muhimi  shundaki,  ayrim  tarixchi 
olimlarning  fondlaridagi  hujjatlar  faqatgina  “shaxsiy”  bo‘lmay,  mamlakatimiz, 
umuman O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishga doir ko‘plab noyob hujjatlar uchraydi. 
Shaxsiy fondda rus sharqshunos olimi va rassomi V.L.Vyatkin, tarix fanlari 
doktorlari,  akademiklar  M.E.  Masson  va  G.A.  Pugachenkova,  YA.E.  G‘ulomov, 
K.E.  Jitov,  K.Sh.  Shoniyozov,  S.A.  Azimjonova,  fan  doktorlari.  O.D.Chexovich, 
B.V.  Lunin,  L.I.Rempel,  G.N.  Chabrov,  M.Yu.Yuldashev,  X.Sh.  Inoyatov, 
A.Ya.Sokolov, A.X.Boboxujaev, L.V. Gentshke, M.A. Axunova, T.G.Abaeva, P.A. 
Kovalev,  tarix  fanlari  nomzodlari  L.M.Landa,  G.L.Dmitriev,  M.I.Vekselman, 
M.E.Voronets,  I.G.Polinov  kabi  olimlarning,  bundan  tashqari,  tarixchi  - 
kutubxonachi  E.K.Betger,  arxeolog  G.V.Parfenov,  etnograf  V.I.Anuchin,  tarixchi 
V.P.Savitskiy,  arxitektor-sharqshunos  B.N.Zasipkin,  antrapolog  L.V.Oshanin, 
sharqshunos I.D.Yagello kabi o‘lkashunoslarning shaxsiy arxiv hujjatlar jamlanmasi 
saqlanmoqda. 
1943-yilda  tashkil  etilgan  Tarix  va  arxeologiya  instituti  o‘z  faoliyati 
mobaynida O‘rta Osiyo tarixiga doir tadqiqotlar va manbalarni nashr etish ishlarini, 
umuman sohaga oid barcha ishlarni ma’lum ilmiy yunalishda rejaga asosan amalga 
oshirib kelmoqda. Tarix va arxeologiya instituti tashkil bo‘lgan dastlabki chog‘larda 
olimlar  asosan  o‘z  ilmiy  ishlarini  Rossiyaning  etakchi  shaharlarida  boshlagan 

---

99 
 
bo‘lsalarda,  keyinchalik  O‘zbekistonda  ham  soha  buyicha  ilmiy  kengash  tuzila 
boshlandi. Shunga ko‘ra, mutaxassislarning ilmiy salohiyat oshib bordi. Buni O‘zR 
MDAda saqlanayotgan shaxsiy fondlar ham tasdiqlaydi. 
O‘zbekistonda tarix ilmi rivojiga katta hissa qo‘shgan va ko‘plab shogirdlar 
etishtirgan olimlardan yana biri professor Boris Vladimirovich Lunin bo‘lib, u 1953-
yildan  umrining  oxirigacha  Tarix  institutida  faoliyat  olib  bordi.  B.V.  Lunin  ilmiy 
kotib,  katta  ilmiy  xodim,  1968-yildan  Tarix  instituta  tarixshunoslik  sektorini 
boshqargan.  Uning  rahbarligida  o‘ndan  ziyod  nomzodlik  va  doktorlik 
dissertatsiyalari yoqlangan. Uning “O‘zbekistonda arxeologiya, tarix, etnografiya, 
falsafa va huquq
 
fanlari buyicha bibliografik ko‘rsatkichlar”i tadqiqotchilar uchun 
muhim ilmiy amaliy qimmatga ega. 
B.V.Luninga tegishli barcha shaxsiy arxiv hujjatlari uning qizi S.V. Lunina 
tomonidan  2002-yilda  O‘zbekistan  Respublikasi  Markaziy  davlat  arxiviga 
topshirilgan.  O‘sha  yiliyoq  1876-2002-yillarga  tegishli  mazkur  shaxsiy  hujjatlar 
ilmiy-texnik  ishlovdan  o‘tkazilib,  jami  425  yigmajildning  (fond  R-2868)  opisi 
tuzilgan. B.V.Lunin shaxsiy fondi hujjatlari “B.V.Luninning ilmiy ishlari”, “Ilmiy 
xizmat  materiallari”,  “Biografik  materiallar”,  “Xatlar”,  “B.V.Lunin  haqidagi 
maqolalar”, “Xadya bitiklar”, “Boshka shaxsga tegishli materiallar” dan iborat. 
O‘zR MDAda 2888-fond raqami ostida saqlanayotgan hujjatlar akademiklar 
Karim  Shoniyozovich  Shoniyozov  (1924-2000)  va  uning  rafiqasi  Saboxat 
Azimjonovna  Azimjonova  (1922-2001)  larning  birlashgan  fondi  bo‘lib,  hujjatlar 
ikki yirik olimning hayoti va ilmiy faoliyatining juda ko‘p qirralarini aks ettiradi. 
1957-yilda K. Shoniyozov O‘zR FA Tarix instituta aspiranturasiga o‘qishga 
qabul  qilindi.  1960-yilda  Moskva  shahrida  «Историко  этнографической  очерк 
карлуков  юэчжых  и  западных  раёнов  Узбекистана»  nomli  nomzodlik,  1977-
yilda  esa  «К  этнической  истории  узбекского  народа»  nomli  doktorlik 
dissertatsiyalarini  himoya  qildi.  1960-yildan  boshlab  Tarix  institutining  turli 
lavozimlarida  ilmiy  faoliyat  olib  bordi.  1990-yildan  umrining  oxirigacha  mazkur 
dargoxda etnik jarayon va o‘zbek xalqining etnik tarixi muammolarini o‘rganuvchi 
ilmiy tadqiqot guruxiga rahbarlik qildi. 

---

100 
 
K.Shoniyozov  shaxsiy  fondidan  biografik  ma’lumotlar,  xotiranomalar 
(qo‘lyozma),  olimning  ilmiy  ishlari  ro‘yxati,  rejalari,  monografiyalari,  maqolalar, 
ma’ruzalar,  taqrizlar,  olim  ilmiy  rahbarlik  qilgan  tadqiqotchilarning  ro‘yxati  va 
ularning  dissertatsiyalari,  kundalik  daftarlar  (qo‘lyozma),  olimning  ilmiy  ishlari 
uchun to‘plangan materiallari, hayotiga doir shaxsiy hujjatlari, yozishmalar, ijtimoiy 
faoliyatiga doir hujjatlar, faxriy yorliqlar, olim haqida boshqa shaxslarning ishlari 
muhim o‘rin olgan. K.Shoniyozovning “O‘zbeklar”, “Qarluq davlati va qarluqlar”, 
“O‘zbek  xalkining  shakllanish  jarayoni”,  “Toshkent  shahri  tarixidan  lavha”, 
“O‘zbek  xalqining  etnogeneziga  oid  ba’zi  nazariy  masalalar”,  “Qang‘  davlati  va 
qang‘lilar”,  “IX-X  asrlarda  Markaziy  Osiyo  mintaqalarida  etnik  va  madaniy 
jarayon”, “O‘zbek xalqining san’at tarixidan bir lavha”, “Mahalliy turklar kimlar: 
turkmi  yoki  turkiy?”  kabi  ilmiy  ishlariga  doir  hujjatlar  saqlanadi.  Shuningdek, 
O’zbekiston  FA  akademigi,  arxeolog  olim  Yahyo  G’ulomov  (1908-1977)ning 
ishlari O‘zR MDA 2883-fondida, Baris Vladimirovich Lunin (1906-2001)ning ilmiy 
ishlari 2868-fondda, etnograf olim Nil Sergeyevich Likoshin (1860-1923)ga tegishli 
arxiv  hujjatlar  2499-fondda,  shaqshunos  va  lignvist  olim    Vladimir  Petrovich 
Nalivkin (1852-1918)ning  hujjatlari 2409-fondda, tarixchi olima Axunova Melixon 
Axunovna (1928-1987)ning ishlari 2800-fondda, arxeolog olim Mixail Evgenevich 
Masson (1897-1986) ning ilmiy ishlari 2773-fondda, O’zbekiston SSR xalq rassomi 
Lutfulla  Abdullaevning  asarlari  2707-fondda,    O’zbekiston  SSR  FA  Prezidenti  
Abdullaev Habib Muxamedovich (1912-1962) ning  hujjatlari 2575-fondda, Stalin 
ta’qiblarining  begunoh  qurboni  bo’lgan  yozuvchi  Mahmud  Botu  (Mahmud 
Maqsudovich Xodiev (1904-1940)ga  tegishli arxiv hujjatlari 2556-fondda,  SSSR 
xalq artisti, kinoaktyor Raxim Pirmuxammedov (1897-1972) ning  hujjatlari 2639-
fondda saqlanadi.  
Xulosa qilib aytganda, tarix fanining qaysi yo‘nalishi o‘rganilishidan qat’iy 
nazar  o‘rganilayotgan  muammoni  tadqiq  etgan  shaxslar  faoliyati,  ularning  olib 
borgan tadqiqotlari natijalari, shu bilan birga, shaxsiy hujjatlari bilan ham tanishish 
kerak  bo‘ladi.  Muammoning  o‘rganilish  darajasi  va  tarixshunosligini  yoritish 
ma’lum bir shaxslar faoliyati bilan bog‘liqdir. Bu esa o‘z o‘rnida arxiv hujjatlariga, 

---

101 
 
xususan  shaxsiy  fondlardagi  faktik  materiallarga  bo‘lgan  talabni  yanada  oshiradi. 
O‘zR MDAda saqlanayotgan 200 dan ortiq shaxsiy fond hujjatlari tarixiy tadqiqot 
olib borishda muhim ahamiyatga ega. Bu kabi shaxsiy arxiv materiallari tarixda iz 
qoldirgan mashxur-shaxslarning ijodi, faoliyatini, qolaversa, davr va jamiyat tarixini 
tadqiq  etishdagi  “bo‘shliq”ni  to‘ldirishda  daliliy  manba,  tarixiy  hujjat  vazifasini 
o‘taydi.