Овкат хазм килиш физиологияси Режа



Download 0,99 Mb.
bet6/14
Sana21.02.2022
Hajmi0,99 Mb.
#33854
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
11.Овкат хазм килиш физиологияси

С у л а к
Огиз бушлигидаги овкат хазм булишида с у л а к мухим роль уйнайди.Сулак уч жуфт йирик сулак безлари: кулок олди,жаг ости ,тил ости ва тилдаги, лунжлардаги,танглайдаги куп сонли майда безчалар томонидан ажратилади. Секреция килинадиган сулак таркиби буйича безлар уч турга булинади: сероз(таркибида шилимшик модда - муцин булмаган секрет ажратадиган), шилимшикли (муцинга бой сулак ишлаб чикарадиган) ва аралаш безлар. Кулок олди безлар ва тил ен юзаларидаги безчалар сероз,танглай ва тил илдиздаги безчалар шилимшикли,жаг ости,тил ости,тил учи, лунж ва лаблардаги безчалар аралаш безлардир.
Огиз бушлигида овкат булмаганда уртача 0,24 мл\мин сулак ажралади ва огизни хуллайди,чайнаш вактида 3-3,5 мл\мин тезликда сулак ажратилади .Сулак микдори овкат турига боглик булиб,лимон кислота эритмасига жавобан 7 мл\мин сулак ажралади.Бир кеча-кундузда 0,5-2,0л сулак ишлаб чикарилади.
Сулак рангсиз, куюкрок, купикланадиган тиник булмаган суюклик, унинг зичлиги 1,001-1,017.Сулак 99,4-99,5%сув, 0,5-0,6% курук моддадан иборат. Курук модданинг 2\3 кисми органик бирикмалар: оксил, аминокислоталар, баъзи карбонсувлар, сийдикчил,аммиак , кретинин в.б. иборат. Сулак таркибидаги муцин уни епишкок килиб туради ва лукманинг сирганишини енгиллаштиради.Сулак таркибидаги анорганик моддалар - Na,K, Ca,Mg в.б. нинг хлорид, карбонат, фосфат в.б. тузларидир. Электролитлар концентрацияси турли безлар сулагида бир хил эмас,улар микдори секреция тезлигига боглик холда ошади. Кулок олди безлар сулагида рН 5,8, жаг ости безлари сулагида 6,4,аралаш сулакда 5,8-7,4. Секреция тезлиги ошганда рН 7,8 гача кутарилади.
Сулак таркибида альфа-амилаза (птиалин), протеиназа, липаза,ишкорли ва нордон фосфатаза ,РНК- аза каби ферментлар бор. Альфа- амилаза полисахаридлар (крахмал ва гликоген)ни дисахарид- мальтоза ва кисман глюкозагача парчалайди. Сулак амилазаси уз таъсирини огиз бушлигида бошлаб ,меъдада хам давом эттиради,аммо нордон меъда шираси овкатнинг чукур катламигача кириб боргунга кадар. Колган ферментлар кам микдорда ва паст фаолликка эга. Сулакдаги л и з о ц и м унинг бактериоцидлик хусусиятини таъминлайди. Сулак таркибидаги калликреин томирларни кенгайтирувчи кининлар хосил килишда иштирок этади.
Сулак таркиби ва хоссалари еш утиши билан узгаради,унинг микдори ва таркиби кабул килинаетган овкат таркиби ва турига боглик. Кислоталар ,аччик ва инкор этиладиган нарсалар ,курук овкатга купрок сулак ажралади. Огзаки ва езма нутк хам сулак ажралишини кучайтиради.
Чакалокларнинг сулак безлари оз микдорда сулак ажратади: эмиш даврида 0,4мл\мин ,колган пайтда0,01-0,1 мл\мин. Унинг мухити нейтрал,унда ферментлардан амилаза аникланган.Бирок амилаза билан лизоцим ферментининг фаоллиги катта ешдагиларга нисбатан анча паст.2-7 ешга етганда фермент фаоллиги ортади.Бола 2 ешга етганда сулакда мальтаза ферменти пайдо булади.Бирок фермент фаоллиги киз болаларда угил болаларга караганда анча юкори. Сигир сути билан бокилган болаларда сулак микдори она сути билан бокилган болаларга нисбатан анча куп булади.
Овкат истеъмол килиш рефлектор сулак секрециясини кузгатади,сулак 1-3 с утиши билан ажрала бошлайди.Огиз рецепторларидан импульслар МНТ га учлик,бет, тилхалкум ва адашган нервлар афферент толалари оркали утказилади.Асосий сулак ажратиш маркази узунчок мияда жойлашган. У юкориги ва пастки сулак ажратиш ядроларидан иборат булиб ,тер ажратиш ,нафас олиш, томир харакатлантирувчи ва бошка марказлар билан хамкорлик килади. Юкориги сулак ажратиш ядросидан толалар ногора тори таркибида жаг ости ва тил ости вегетатив тугунларга бориб,ундан тил нерви таркибида жаг ости ва тил ости сулак безларига боради.Юкориги ядродан толалар яна катта тошсимон нерв (оралик нерв тармоги) таркибида канотсимон танглай тугунга бориб,сунг катта ва кичик танглай нервлари таркибида каттик танглайдаги майда сулак безларига боради.
Пастки сулак ажратиш марказидан кузгалиш пастки тошсимон нерв (тилхалкум нерв тармоги) оркали кулок тугунига,ундан чакка кулок нерви (учлик нерв тармоги) таркибидаги толалар оркали кулок олди сулак безига боради.Сулак безларига симпатик нервлар орка мия II-IV кукрак сегментлар ен шохларидан келади.Кузгалиш дастлаб преганглионар тола оркали юкориги буйин симпатик тугунга,ундан ташки уйку артерияси билан йуналган постганглионар толалар оркали сулак безларига боради. Парасимпатик тола учлари ажратадиган ацетилхолин медиатори таъсирида сулак ажратилиши кучаяди,лекин у суюк булади.Симпатик нервларнинг норадреналин медиатори таъсирида оз микдордаги куюк,органик моддаларга бой сулак ажралади.Сулак секрециясининг кучайиши бездаги томирлар кенгайиши билан бирга содир булади. Сулак ажралиши шартсиз рефлектор механизмидан ташкари шартли рефлектор механизмга хам эга.
Овкатнинг куриниши,хиди,унга боглик товушлар,овкат тугрисидаги гаплар шартли рефлекслар оркали сулак секрециясини келтириб чикаради.Энг юксак сулак ажратиш маркази мия пустлогида жойлашган.Огрик,салбий эмоциялар,аклий тарангланиш, дегидратация сулак секрециясини тормозлайди.Сулак ажралиш марказини баъзи гуморал омиллар (масалан, СО2 баъзи токсинлар ) кузгатиши мумкин.
Сулак безларининг денервацияси узлуксиз , тухтамасдан сулак окишига (фалажланиш окибатида) сабаб булади.Биринчи кунларда дегенерацияга учраган асаб толалари куплаб ацетилхолин ажратади, кейинчалик дегенерация кучайиб бориши билан ацетилхолин ажратилиши пасаяди ва хужайраларнинг гуморал омилларга сезувчанлиги ошади.
Сулак ажратилишининг бошкарилишида гуморал омиллардан гипофиз, буйрак усти бези,калконсимон, меъда ости безлари гормонлари ва метаболитлар мухим роль уйнайди.Гуморал омиллар бевосита бош мия асаб марказларига таъсир этиш еки четки кисмлар-секретор асаб хужайралар, синапсларга таъсир этиш йули билан сулак безлари секрециясини бошкаради.
Сулак секрециясининг бошкарилиши сулак ажратилишини организмнинг айнан шу лахзадаги эхтиежларига мослашувини таъминлаб туради.Масалан, таъм рецепторлари таъсирланганда органик моддалар ва ферментларга бой сулак, терморецепторлар таъсирланганда суюк,органик моддалари кам сулак ажратилади.
Депрессия,иситма кутарилиши,организм куп сув йукотиши, шакарли диабет ,анемия,уремия,сулак безлари тизими хасталиги вактида сулак кам хосил булади.Огиз бушлиги хасталиклари-гингивит, стоматит,шунингдек ун икки бармок ичак яраси, панкреатит касалликларида сулак ажралиши кучаяди.
Сулак безларини клиник-физиологик текшириш усулларига: куздан кечириш,пайпаслаш(пальпация),сулак безлари чикарув найларини зонд билан текшириш,одатдаги ва контраст рентгенография киради.
Огиз бушлигининг овкат хазм килиш функцияларига сурилиш жараенлари хам киради.Доимо намланган эпителий ва шиллик парда юзасига якин жойлашган кон томирлар сурилишни таъминлаб туради.Шиллик парданинг суриш хусусияти унинг турли кисмларида ва турли моддаларга нисбатан бир хил эмас. У йод,натрий,калий,баъзи аминокислоталар , валидол,глицирин в.б.учун утказувчандир. Огиз шиллик пардасининг хусусиятларидан клиник амалиетда организмга доривор моддаларни киритиш учун фойдаланадилар.
Огиз бушлиги аъзоларидаги патологик жараенлар баъзи ички аъзоларга салбий таъсир этади.Чунончи,тишларнинг патологик харакатчанлиги ва тишлардан махрум булиш овкатнинг огиз бушлигида чала ишланиши окибатида меъда ва ичаклар мотор ва секретор фаолиятида акс этади. Уз навбатида хазм йуллари пастки кисмларидаги патологик жараенлар огиз шиллик пардаси холатини узгартириши мумкин.Бундай узаро таъсир турли хазм аъзолари орасидаги анатомик , физиологик ва гуморал богланишлар томонидан таъминланади.
Ю т и ш рефлектор жараен булиб ,унинг маркази узунчок мияда IV коринча тубида жойлашган.Тил илдизи ва халкумга кокаин эритмаси суртиб ,ундаги рецепторлар вактинча ишдан чикарилганда еки эфферент нервлар кесилганда ютиш амалга ошмайди.Ютиш рефлексида купгина мушаклар иштирок этади,улар муайян тартибда узаро аник келишилган холда кискаради.Ютишни бошкаришда узунчок миядан катта ярим шарлар пустлогигача булган МНТ кисмлари иштирок этади.Ютиш маркази нафас ва юрак фаолиятини бошкарувчи марказлар билан боглик.Ютиш вактида нафас тухтайди,юрак кискаришлари эса тезлашади.
Ютиш рефлекси уч фазага булинади:1)огиз фазаси(ихтиерий), 2) халкум фазаси(тез ихтиерсиз), 3) кизилунгач фазаси (секин ихтиерсиз). Ютиш вактида юмшок танглай ва тилча кутарилиб, хоаналар ва Евстахий найлари тешикларини, халкум усти тогай эса хикилдокка кириш тешигини бекитади ва лукма огиз бушлигидан томок оркали халкумга ,ундан кизилунгачга утади.
Чакалокларда ютиш жараени катталарга нисбатан фарк килади.Бу фарк халкум, кизилунгач ва хикилдокнинг тузилиши ва жойланишидадир.Улар 2 умуртка юкорида жойлашган. Шунинг учун хам ютиш вактида сут нафас йулларига утмайди ва ютиш вактида нафас тухтамайди.Кизилунгачда овкат лукмаси перистальтика деб аталадиган айланма мушак толаларининг юкоридан пастга караб кискариши туфайли харакатланади.Лукма ва перистальтик тулкин кизилунгачнинг пастки учига етганда меъда кардия кисмининг тонуси пасаяди ва лукма меъдага утади. Меъда овкатга тулгандан сунг кардия тонуси ошиб,овкат буткасини меъдадан кизилунгачга утказмайди. Парасимпатик нервлар кизилунгач перистальтикасини кучайтириб, кардия тонусини пасайтиради, симпатик нервлар эса кизилунгач харакатини тормозлаб ,кардия тонусини оширади.
Овкат рационининг микдор ва сифат таркиби баъзи стоматологик касалликлар келиб чикишида патогенетик омил булиши мумкин.Овкатни жуда кам еки жуда куп микдорда истеъмол килиш огиз бушлиги аъзолари холатига бевосита таъсир этмайди,аммо бу холларда ривожланадиган модда алмашинуви касалликлари тишлар ва шиллик парда хасталаниши билан кечади.
Хом,каттик овкатни истеъмол килиш,уни яхшилаб чайнаш тишлар юзасининг тозаланишига ердам беради ва тишлар устида караш катлами пайдо булиши олдини олади.Буткасимон овкатларни истеъмол киладиган кишиларда тишлар караш билан копланади ва кариес , пародонтоз ривожланиши мумкин.
Карбонсувларни куплаб истеъмол килганда огиз бушлигидаги мухитни нордонлаштирувчи микробларнинг купайишига шароит яратадиган бижгиш жараенлари кучаяди.Бундай вактда тишлар устида караш катлами хосил булиши кучаяди,эмаль эрийди ва кариес ривожланишига шароит пайдо булади.Шунинг учун овкатда карбонсувлар микдори устунлик килганда В1 витамини купрок кабул килиниши керак.Таркибида оксил жуда куп булган овкат огиз бушлигида ишкорий мухит яратади ва милклар касалланиши(гангивит)га сабаб булиши мумкин.
Огиз бушлиги ва лаблар овкат таркибида витаминлар етишмаслигига жуда сезувчандир,чунки улар юксак даражада кон билан таъминланади ва капиллярларга бой.Капиллярларнинг эндотелиал хужайралари кондаги витаминлар микдорига жуда сезувчандир.Витаминлар етишмаганда шиллик парданинг микроблар таъсирига чидамлилиги пасаяди ва яллигланиш ривожланади.
Авитаминозлар овкат таркибида витаминлар етишмаганда, улардан фойдаланиш бузилганда ,уларнинг сурилиши издан чикканда ва уларга булган эхтиеж ошганда ривожланади,ичак, жигар касалликларида витаминлар сурилиши кескин пасаяди. Витаминларга булган эхтиеж болаларда,иситма кутарилганда, гипертиреоз ва хомиладорлик вактида ошади.
А витаминининг етишмаслиги огиз шиллик пардаси эпителийсида мугузланишга олиб келади.Майда сулак безлари атрофияланади ва сулак хосил булиши камаяди.Шиллик парда курийди,ерилади ва уларга инфекция таъсир этиб,яллигланиш жараени ривожланишига сабаб булади.
В гурухидаги витаминлар етишмовчилиги шиллик парда яллигланишида, тил шиллик пардасида атрофияланган жойлар пайдо булишида,унинг шишиб кетиши,огиз бурчакларида ериклар пайдо булишида намоен булади.
С авитаминози- цингага бехосдан кон кетиши,айникса тиш милклари конаши характерлидир.Милклар шишади,кук-кизил рангли булади ва гиперемия ривожланади, одатда иккиламчи инфекция кушилади.Тишлар йиринглаган кон лахталари билан копланади.Милкларда кулранг коплама ва огрийдиган яралар пайдо булади. Яллигланиш узок давом этса милк ва тишлараро сургичлар некрозга учрайди.
Д авитаминози тишлар ривожланаетган вактда тиш эмали ривожланишини бузиб куяди.
Овкат сифати ва кимматини аниклашда бошка омиллар билан бир каторда кимевий элементлар хам мухим роль уйнайди.Одам организми хаммаси булиб 65-70 кимевий элементларга эга,улар шартли равишда макро- ва микроэлементларга булинади.Макроэлементлар хужайра таркибида нисбатан купрок булади, уларга азот, кислород,углерод, водород, натрий, калий, кальций, магний, хлор, фосфор киради. Микроэлементлар хужайра таркибида жуда кам булади,уларга мис, цинк, ваннадий, марганец, йод, фтор киради. Макроэлементлар тукималар тузилишида пластик материал вазифасини бажаради,физиологик жараенлар учун оптимал физикавий ва кимевий шароит яратади(осмотик босим,мухит рН, коллоидлар холати в.б.). Микроэлементлар ферментлар,гормонлар ва витаминлар билан бирга кимевий жараенларнинг биологик катализаторлари сифатида моддалар алмашинувида бевосита иштирок этади.
Соглом тиш таркибида фтор,цинк,темир,кумуш,марганец,кремний, олово,кургошин,барий,хром,стронций,никель,алюминий,бор,платина, ваннадий ва бошка элементлар топилган.
Тиш-жаг тизимидаги узгаришлар овкатда кальций,фосфор етишмаслигига, микроэлементлар(йод,фтор) етишмаслиги еки ортикча булишига богликдир.Бу моддалар организмда хазм йуллари оркали кириб,турли физиологик жараенлар,жумладан суяклар ва тишларда минерал моддалар йигилишига фаол таъсир этади. Кариесга берилувчанлик еки унга нисбатан чидамлилик,тишлар шаклланиши даврида ва шаклланган тишларга меъерда ва патологияда минерализация ва деминерализация жараенлари,бошка купгина омиллар биргаликда микроэлементлар микдорига хам богликдир.
Овкатланиш вактида огиз шиллик пардасига турли харорат таъсир этиши мумкин.Совук овкатлар еки ичимликлар шиллик пардага камдан кам салбий таъсир курсатадилар,чунки улар кам микдорда истеъмол килинади ва огиз бушлигида киска муддат сакланади.Совутиш таъсири остида кон томирлар тораяди,таъсирот давом этиши билан томир торайиши кучаяди ва хатто микроциркуляция деярли тухтаб колади. Кескин совутишдан ,масалан хлор этил билан , тукималар емирилмайди ва таъсирот тугаши билан уларнинг функциялари кайта тикланади.Иссик таъсири остида шиллик пардада гиперемия ривожланади,кейинчалик атрофдаги тукималар шишади.Иссик таомлар ва иш вактида исиб кетган даволашда фойдаланадиган асбоблар шиллик парданинг чекланган кисмида некроз келтириб чикариши мумкин.Куйган жойда пуфакча хосил булади,у ерилганда эррозия пайдо булади.



Download 0,99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish