O’UM2020-Biznes rejalashtirish O. A. Amanov O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Muallif - O.A.Amanov 
 
Balans aktivlari 2 asosiy qismdan iborat: 
1.  Uzoq muddatli aktivlar. 
2.  Joriy aktivlar. 
Aylanma  mablag’lar,  naqd  pulga  yoki  “resurslar  -  pul  -  tovar”    bo‘yicha 
aylanadigan  aktivlarga  joriy  aktivlar  deb  aytiladi.  Aylanma  mablag’larning  asosiy 
elementlari - pul resurslari va tovar-moddiy zaxiralardir. 
Uzoq muddatli aktivlarning salmoqli qismini esa asosiy vositalar va nomoddiy 
aktivlar  tashkil  etadi.  Asosiy  vositalar  yoki  qayd  qilingan  aktivlar  uzoq  vaqt  xizmat 
qiladi  va  bir  necha  yildan  so‘ng  (o‘z  qiymatini  asta-sekin  mahsulot  tannarxiga 
o‘tkazish  orqali)  aylanadi.  Nomoddiy  aktivlar  bozor  sharoitida  oldi  -  sotdi  vositasi 
bo‘ladigan  patentlar,  litsenziyalar,  savdo  belgilari,  kompaniya  obro‘si  va 
boshqalarning narxidan tashkil topadi. 
Balans  passivlari  firmaning  o‘z  kreditorlari  oldida  majburyatlari  va  xususiy 
yoki  aksiyadorlar  kapitalini  o‘z  ichiga  oladi.  Majburyatlar  o‘z  navbatida  joriy  yoki 
qisqa muddatli, ya’ni uzoq muddatda to‘lanadigan majburiyalarga bo‘linadi. Xususiy 
(shaxsiy)  kapitalga  ustav  fondi,  imtiyozli  va  oddiy  aksiyalar,  foyda  va  rezervlar 
kiradi.  Ustav  kapitaliga  ta’sischilar  tomonidan  pul  mablag’lari,  moddiy  ne’matlar, 
bino,  inshootlar,  jihozlar,  xom-ashyo,  qimmatbaho  qog‘ozlar  va  nomoddiy  aktivlar 
qo‘yilishi  mumkin.  Qo‘yilmalar  summasi  ta’sischilarning  korxona  ustav  (Nizom) 
kapitalidagi  ulushini  tashkil  etadi.  Bu  ulushlar  yoki  aksiyalarga  mos  ravishda 
ta’sischilar o‘rtasida foyda taqsimlanadi. 
Aksiya  -  bu  korxonani  rivojlantirishga  kiritilgan  mablag’  haqida  guvohlik 
beruvchi  qimmatbaho  qog‘oz.  Aksiyalar  2  xilda  oddiy  va  imtiyozli  bo‘ladi.  Oddiy 
aksiyalar  “bitta  aksiya  -  bitta  ovoz”  tamoyili  bo‘yicha  aksionerlik  jamiyatini 
boshqarish  huquqini  beradi.  Imtiyozli  aksiyalar  boshqarishda  ishtirok  etishga  huquq 
bermaydi,  ammo  doimiy  (belgilangan)  dividend  keltiradi  va  foydani  taqsimlash  va 
korxonani tugatish vaqtida oddiy aksiyalardan ustunlik qiladi. Aksiyaning yoki narxi 
olinayotgan dividend miqdoriga bevosita bog‘liq.  
Korxona  aksiyalarining  umumiy  narxi  (balans  passivida)  amaldagi  bozor  va 
kurs  narxlari  bo‘yicha  aniqlanadi.  Korxona  buxgalteriya  balansi  moliyaviy 
rejalashtirishning  asosiy  hisob-kitob  hujjatlaridan  biridir.  Korxonaning  ichki  balansi 
odatda aniq tuziladi va uning belgilangan hisobot davriga haqiqiy moliyaviy holatini 
aks  ettiradi.  Tashqi  balans  soddalashtiriladi  va  ochiq  informatsiyalar  uchun 
mo‘ljallangan.