Osmos. Osmotik bosim

Osmos. Osmotik bosim
Reja:
1.Osmos haqida tushuncha
2.Osmotik bosim
3.Xulosa
Osmos (yunoncha osmos — turtki, bosim) — erituvchining eritma bilan erituvchi orasiga yoki konsentratsiyasi turlicha boʻlgan. 2 eritma orasiga qoʻyilgan yarim oʻtkazgichli parda orqali oʻtishi hodisasi. Erituvchi suv Osmos. tufayli suyuqroq eritmadan quyuqroq eritmaga oʻtadi. Osmos eritmalar konsentratsiyasi orasidagi farqni yoʻqotib, sistemani muvozanat holatiga keltirishga intiladi. Bu hodisani dastlab 1748-yilda A. Nolle kuzatgan. Nolle tubi mol pu-fagi bilan bekitilgan shisha nayga kand eritmasi solib, nayning pufakli qismini suvga botirganida nay ichiga pufak orkali suv kirib, naydagi suyuqlik koʻtarila boshlagan. Suvning pufak orqali nayga oʻtishi maʼlum bosim (osmotik bosim) tufayli sodir boʻladi. Suyukdik nayda maʼlum balandlik-ka qadar koʻtariladi; naydagi suyuklikning gidrostatik bosimi osmotik bosimga tenglashea, suyuqlik koʻtarilishdan toʻxtaydi. Bu balandlikning kattaligi osmotik bosimning oʻlchovi boʻlib xizmat qiladi. O. hajmi cheklangan suyuqlikning ichki tomoniga yoʻnalgan boʻlsa, endosmos, tashki tomoniga yoʻnalgan boʻlsa, ekzosmos deyiladi.
Yarim oʻtkazuvchi pardalarni polimer materialdan (mas, kollodiydan) yoki iviqsimon choʻkindilardan (mas, mis ferrotsianid Cu2[Fe(CN)6] choʻkmasidan) tayyorlash mumkin.

Osmos polimerlarning molekulyar tavsifini aniqlashda, eritmalarni konsentratsiyalashda, baʼzi bir polimer materiallar olishda, yuqori minerallashgan suvlarni tozalashda qoʻllanadi. O. hodisasi oʻsimlik va hayvon organizmlarida nihoyatda katta ahamiyatga ega, chunki organizmdagi har qaysi hujayra yarimoʻtkazgich vazifasini bajara oladi. Bir xil osmotik bosimga ega boʻlgan eritmalar izotonik eritmalar deyiladi. Agar eritmalarning osmotik bosimi ichki xujayra su-yukligining osmotik bosimidan katta boʻlsa, gipertonik, kichik boʻlsa gipotonik eritmalar deyiladi. Bir eritma maʼlum bir turdagi hujayra uchun gipertonik, boshqasi uchun izotonik, uchinchisi uchun gipotonik boʻlishi mumkin. Tibbiyotda, odatda, izotonik eritmalar, ammo baʼzan gipertonik eritmalar (jarohatlarni bogʻlov bilan bogʻlashda) ham qoʻllaniladi. Daraxtlarda suv ham O. tufayli yuqoriga koʻtariladi.

Osmotik bosim, diffuziya bosimi — suyuklikda erigan moddaning diffuziya harakati tufayli paydo boʻladigan bosimi. Osmotik bosim erituvchi bilan eritma orasiga qoʻyilgan yarim oʻtkazuvchi (oʻzidan erituvchini oʻtkazib, erigan moddani oʻtkazmaydigan) parda va osmometr yordamida aniklanadi. Osmotik bosim eritmada erigan moddaning konsentratsiyasini oʻta kamaytirish uchun erituvchining eritmaga soʻrilishini yuzaga keltirib chiqaradi.
Osmotik bosim bir xil boʻlgan eritmalar izotonik yoki izoosmotik eritmalar, agar bir eritmaning Osmotik bosimi boshkasinikiga nisbatan yuqori boʻlsa, gipertonik, past boʻlsa gipotonik eritma deyiladi.
Eritmalardagi osmos hodisasi eritma hosil boʻlishidagi moleku­
lar kinetik mexanizmining tarkibiy qismlaridan boʻlgan diffuzi­
ya jarayoni natijasida yuzaga keladi. Ma’lumki, erigan modda va
erituv chi zarrachalari doimo harakatda boʻladi.
Agar shisha silindrga biror modda, masalan, kaliy permanga­
natning quyuq eritmasi solinib, uning ustiga ehtiyotkorlik bilan
suv quyilsa, modda zarrachalari vaqt oʻtishi bilan butun suyuqlik
hajmiga baravar tarqaladi va bu jarayon butun hajmda moddaning
konsentratsiyasi bir xil boʻlguncha davom etadi, ya’ni diffuziya ho­
disasi roʻy beradi.
Agar kaliy permanganatning eritmasi va toza erituvchi orasiga
faqat erituvchi molekulalari oʻta oladigan yarim oʻtkazgich toʻsiq
­ membrana joylashtirilsa, erituvchi molekulalarining membrana
orqali eritmaga va eritmadan toza erituvchiga oʻtishi kuzatiladi
Ammo erituvchi molekulalarining toza suvdan eritma­
ga oʻtish tezligi koʻproq boʻladi. Buning natijasida kaliy perman­
ganat eritmasining hajmi koʻpayadi (konsentratsiyasi kamayib
ideal eritmaga yaqinlashadi). Natijada gidrostatik bosim qiymati

ortadi va erituvchi molekulalarining teskari tomonga qarab oʻtishi 

kuchayadi. Ma’lum vaqt oʻtgandan soʻng eritmalarning sath
oʻzgarishlari (ularning sathlari orasida masofa qiymatining oʻzga­
rishi) toʻxtaydi.
Erituvchining (diffuziya hisobiga) yarim oʻtkazgich membrana
orqali erigan modda konsentratsiyasi kam boʻlgan eritmadan yoki
toza erituvchidan erigan modda konsentratsiyasi koʻp boʻlgan erit­
maga oʻz­oʻzidan oʻtish jarayonini osmos deb ataladi.
Osmos deb nomlanadigan jarayonda erituvchi mokekulalari
(diffuziya hisobiga) erigan moddaning konsentratsiyasi past boʻlgan
Osmotik bosimni oʻlchash usullari va texnikasi haqidagi taʼlimot osmometriya deb ataladi. Osmometriya, asosan, polimerlarning molekulyar massasini aniqlaydi. Hayvon, oʻsimlik hujayralari, mikroorganizmlar va biologik suyuqliklarning Osmotik bosimi ularning suyuq mu-hitida erigan moddalarning konsent-ratsiyasiga bogʻliq. Osmotik bosim turgʻunligi suv-tuz almashinuvi bilan taʼminlanadi. Oʻsimliklardagi Osmotik bosim ularning oʻsish sharoitiga bogʻliq.
Suyuqlikda qattiq modda eritilganda, uning molekulalari suyuqlikning
butun hajmida bir tekis tarqalib, eritma deb ataluvchi muhitni hosil qiladi;
suyuqlik erituvchi deb, qattiq jism esa erigan modda deb ataladi.

Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: osmotik bosim eritmaning

konsentrasiyasi va haroratiga to‟g‟ri proporsional va erigan moddaning molekulyar og‟irligiga teskari proporsionaldir.
Bu qonun 1887 yilda Gollandiyalik kimyogar Vant – Goff tomonidan aniqlangan. Shuni qayd qilib o‟tish kerakki, Vant – Goff qonuniga ko‟ra osmotik bosim erituvchining xossalariga bog‟liq bo‟lmaydi.
Vant-Goff qonuni faqat erigan moddaning dissosiasiyalanishi sodir
bo‟lmaydigan kuchsiz eritmalar uchun o‟rinlidir. Dissosiasiyalangan eritmalar (ya‟ni elektrolitlar) uchun osmotik bosim Vant-Goff qonunida nazarda tutilganidan ko‟ra ancha katta bo‟ladi. Bunga sabab shuki, dissosiasiyada erigan
moddaning zarralari soni ko‟payib ketadi (bir molekuladan ikkita ion hosil bo‟lishi mumkin), va demak, (2) formulaga muvofiq, osmotik bosim ortadi.
Osmos hodisasi o‟simliklar va jonli organizmlar hayotida muhim rol o‟ynaydi. Tirik hujayralarning pardalari yarim o‟tkazuvchan to‟siqlar bo‟lib, ular suv molekulalarini o‟tkazadi, biroq hujayraning hayot faoliyati jarayonida uning ichida hosil bo‟ladigan murakkab organik birikmalarning molekulalarini o‟tkazmaydi. Buning natijasida hujayra ichida eritma hosil bo‟ladi va hujayrani puflangan rezina koptokdek shishirib elastiklashtiruvchi osmotik bosim paydo bo‟ladi. Bunday hujayralardan tuzilgan o‟simlik va hayvon to‟qimalarining elastikligi katta bo‟lib, o‟z shaklini saqlash qobiliyati ortadi. Biologiyada osmos bilan bog‟liq bo‟lgan bu hodisa hujayralar turgori deyiladi.
Suv bilan o‟ralib turgan o‟simlik hujayralarida osmotik bosim juda katta bo‟lishi mumkin. Masalan, sabzida osmotik bosim bir necha atmosferaga yetadi.
Organizmning hujayrasi shu hujayra pardasidan o‟ta olmaydigan yuqori moddaning suvdagi konsentrasiya eritmasi bilan chegaradosh bo‟lsa, u holda suv hujayradan o‟sha eritmaga o‟tadi. Bunda hujayradan suvning “osmotik surilishi” deb ataluvchi hodisa ro‟y beradi. Ana shu hodisa tufayli shirin ovqat yeyilgandan keyin chanqash hissi paydo bo‟ladi.
Oziqlanish, ajratib chiqarish, nafas olish va shunga o‟xshash boshqa fiziologik jarayonlar vositasida tirik organizmlarning hujayralarida doimiy osmotik bosim saqlanib turadi.