O'simlikshunoslikda vegetativ ko'payishning qo'llanilishi

JINSSIZ KO‘PAYISH
Jinssiz ko‘payish uchun yangi avlodni qayta tiklanishida maxsus bir hujayrali sporalar yoki zoosporalar (spora grekcha urug‘; zoon - esa hayvon demakdir) yordamida amalga oshadi.. Xivchini yordamida suvda harakatlanuvchi sporalar zoosporalar deb ataladi. Spora zich qobiq bilan o’ralgan, uning ustki qismida har xil o’simtalar bo’ladi. Hujayraning tiriklik qismi sitoplazma, yadro va mitoxondriyalar, plastidalar yoki proplastidlar hamda zahira oziq moddalardan moylar, oqsillar, kraxmal va shaker moddalar bo’ladi. Sporalar quruqlikda o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘lib, mustaqil harakatlana olmaydi. Ular mayda va yengil bo‘lganligi uchun shamol yordamida tarqaladi. Qulay sharoitga tushgan spora o’sib yangi individ hosil qiladi. Zoosporalar ko‘pincha suv o‘tlarida, zamburug‘larda hosil bo‘lib, o‘z xivchinlari yordamida suvda bemalol harakatlanadi.

Sporalar yoki zoosporalar ona o‘simlikning maxsus hujayralaridan yoki organidan hosil bo‘ladi. Ularni agar spora hosil qilsa, sporangiya, zoospora hosil qilsa zoosporangiya deb ataladi (66-rasm).

Evolyutsiya jarayonida organizmlarning birmuncha murakkablashishi sporangiyalarni ko‘p hujayrali bo‘lishiga va mustaqil organga aylanishiga olib keldi. Shunday qilib, har bir o‘simlik turida o‘ziga xos sporangiya hosil bo‘ldi. Ana shunday o‘ziga xos har xil sporangiya va undan hosil bo‘lgan sporalar zamburug‘ turlarida ko‘plab uchraydi. Ko’pchilik zamburug’larda maxsus sporangiylarda mitseliyning oxiridagi hujayralarning bir necha marta bo’linishidan sporaga aylanadi.

66-rasm. O’simliklarni spora hosil qilishi:

1-Mog’orning bir hujayrali sporangiysi; 2-paporotnikning ko’p hujayrali sporangiysi; 3- uning sporangiysidan sporalarni to’kilishi; 4- Ulothrix suvo’tining zoosporangiysi va uning zoosporalari
Ona o‘simlikdan ajralgan spora yoki zoospora qulay sharoitga tushsa, bemalol o‘sadi, urug‘lanish jarayoni o‘tmasdan yangi o‘simlik hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham bunday ko‘payish jinssiz ko‘payish deb ataladi. Havo harorati, chirindi va suv yetarli bo‘lgan muhit sporaning o‘sishi uchun yaratilgan qulay sharoitdir.

Spora va zoosporalar hujayraning meyoz bo’linishi natijasida hosil bo’ladi va ular gaploid xromosomga ega bo‘ladi. Sporalar o’lchami nihoyatda kichik bo’ladi.