O’simliklarni himoya qilish kafedrasi o’simliklarni biologik himoya qilish

36-rasm. Allotropa burellining етук зоти

Komstok qurtining ixtisosolashgan paraziti. 1962 yili Koreya Xalq Demokratik respublikasidan O’zbekistonga olib kelinib, iqlimlashtirilgan. Urg’ochi parazit Xo’jayin tanasiga tuxum qo’yadi. Lichinka yoshiga qarab, ularning har birida 1-3 dan 6-16 taga qadar parazit rivojlanadi. Urg’ochi parazitlar 630 donaga qadar tuxum qo’yadi. Uning bir avlodi rivojlanishi uchun 22-23 kun kerak bo’ladi . Allotroplar ham psevdafikus ommaviy ko’paytiriladigan biolaboratoriyalarda ko’paytiriladi.
26-mavzu: Feromon tutqichlar bilan tanishuv
Feromon tutqichlar. Hasharotlarning etuk zotlari o’zaro Bog’lanishi uchun mo’ljallangan kimyoviy moddalarning mavjudligi aniqlanganligiga 2 asrdan ortiq vaqt o’tganiga qaramay (Fabr, 1823), bu moddalarni amaliy ishlatish uchun tadqiqotlar O’zbekistonda 1980 yillari bir qator ilmiy tashkilotlarda boshlangan edi (Xo’jaev va b., 1982). Ta‟kidlab o’tish joizki, feromon moddasi hasharotlarning maxsus ekzokrin bezlari tomonidan ishlab chiqilib, o„zga jinsli zotini jalb etish uchun mo’ljallangan. Jinsiy feromonni asosan Urg’ochi zot ishlab chiqaradi.
Hozirgi vaqtda, dunyoda 600 tagacha hasharotlarning jinsiy feromon (JF) tarkibi aniqlangan bo’lib, bulardan 100 tachasi amaliy ishlatiladi (Abasov va b., 2013).
G’o’zani zararlaydigan asosiy tunlamlarning feromonlarini O„zO„HQI xodimlari (Xo’jaev, Eshmatov, Qo’chqorova, Ucharov, 1982-1988) hamda O’zFAning zoologiya va parazitologiya instituti xodimlari (To’raxonov, 19831984), Samarqandda esa D. Nas-rullaev va M. Parsaev (1983-1985), Tojikistonda V. Kovalenkov va b. (1984), Ozarbayjonda R. Sattor-Zoda (1982-1985 y.) o’rgangan edilar. Bu natijalar asosida Estoniyaning Tartu davlat universiteti (TDU) va O’zFAning bioorganik kimyo (IBOX) hamda Moskvaning pestitsidlar yaratish ITI (VNIIXSZR) tomonidan ko’plab hasharotlar, jumladan g’o’za tunlami, kuzgi va undov tunlami jinsiy feromonlarining tarkibi aniqlanib, uni sun’iy ravishda sintez qilish usullari yaratilgan. G’o’za tunlami hamda kuzgi va undov tunlamlarining JF joylashtirilgan feromon tutqichlarni (FT) amaliy ishlatish bo’yicha tadqiqotlar asosan O’zO’HQI da olib borilib, bir qator tavsiyalar chop etilgan (1982-1985).
Bunda quyidagi maqsadlar nazarda tutiladi.

1. 
   FT yordamida ayni hasharotning bahorda rivojlana boshla-gan muddatini va zichligini aniqlash. Mavsumda nechta bo’g’in berganligini, ularning muddatlarini va fenogrammasini tuzish.
   
2. 
   FT ga ilingan kapalaklar zichligiga qarab qaysi himoya usulini va qaysi fursatda ishlatish kerakligini aniqlash. Trixogrammani dalaga tarqatish uchun eng samarali fursatni aniqlash.
   

Feromon tutqichlarni ishlash jarayoni shundan iboratki, bunda sun’iy hidga jalb etilgan erkak kapalak tutqich ichiga joylashtirilgan elimli qog’ozga yopishib qoladi. Sun’iy feromon kuchli attraktant hisoblanadi, ya’ni u tabiiy kapalakka nisbatan bir necha bor kuchli jalb etish xususiyatiga ega. Har bir tur hasharot uchun ma’lum struktura va tuzilishga ega bo’lgan o’zining feromoni mavjud. Amaliyotda feromon tutqich yordamida ayni hasharot rivojlanishini belgilab, zarur kurash usuli uchun taraddud ko’rish imkoniyati yaratiladi. Bu esa birinchidan, o’z vaqtida kurash olib borish hisobiga zararning oldini olishga, ikkinchidan behuda ishlov o’tkazishga chek qo’yish imkonini yaratadi.
Feromon tutqichlari: tutqich, elimli yopishgich, temir sim, yog‘och qoziq va feromon moddasi singdirilgan rezina kapsuladan iborat bo’ladi .
Tutqich (lovushka). Feromon tutqichlarining ko’p turlarini uchratish mumkin. Bog’dorchilikda uchburchak shaklidagi kartondan yasalgan tutqich eng qulay bo’lsa, paxtachilikda tunlamlarga qarshi 2-3 xil, bir-biridan kam farq qiladigan tutqichlar tavsiya qilingan. Ko’p yillik kuzatishlarimiz natijalariga ko’ra, paxta maydonlarida g’o’za tunlamiga qarshi eng qulay tutqich «Attrakon» tipidagi tutqichlarning takomillashtirilgan va qayta ishlangan «Attrakon – Uzbekskiy» tutqichi hisoblanadi (37-rasm).

37-rasm. Feromon tutqichlar
Bu shakldagi tutqich ko’p jihatlari bilan talabga javob beradi. Bu tutqichlar 2 qismdan iborat bo’lib, bir-biriga temir sim orqali birlashtiriladi. Tutqichning kapalak kiradigan to’rt tomonidagi oraliq qushlarning kirishiga imkon bermaydigan balandlikda bo’ladi . Tutqichga kirib yopishgan kapalaklarning qushlar tomonidan cho’qib ketilishi tunlam to’g’risida to’g’ri xulosa chiqarishga imkon bermasligi mumkin.