O'simliklarga tashqi muhit omillariga tasiri

Gidatofitlar — bu guruhga hayoti doimo suvda o`tuvchi o`simliklar, ya`ni suv o`tlari kiradi.

Gidrofitlar — bu guruhga tanasining bir qismi suvdan tashqarida bo`lib, qolgan qismi suv qavatida bo`ladigan o`simliklar kiradi. Bularga suv ayiqtovoni, suv nilufari, gichchak, o`q barg va boshqalar misol bo`la oladi. Gidrofitlarning mexanik to`qimasi sust rivojlangan, suzuvchi barglarining ustki tomonida ko`p sonli og`izchalarning mavjudligi, ildiz sistemasining kuchsiz rivojlanganligi, hamda vegetativ ko`payishning ustun turishi kabi moslanish xususiyati bor.

Gigrofitlar — bular quruqlik muhitida o`sadigan o`simliklar bo`lib, havo namligi yetarli bo`lgan nam tuproq muhitida yaxshi o`sadi. Gigrofitlar sernam o`rmonlarda, nam yerlarda, botqoqliklarda yaxshi o`sadi. Qamish (Phzagmites communis Frin), savagich (Arundo donax L), qiyoq (Scholnopleitus mucronatus L), qo`g`a (Typha latifolia L.), sholi (Oryza sativa L), ba`zi bir hiloldoshlarning vakillari misol bo`la oladi.

Mezofitlar — suvga bo`lgan talabiga ko`ra kserofit bilan gigrofitlar orasidagi o`simliklar bo`lib, o`rtacha namlik sharoitida o`sadi. Bu ekologik gruppaga kiruvchi turlarning barg tuzilishida gigromorf va kseromorf tuzilish xususiyati birlashgan bo`ladi. Bularga bizning sharoitimizda o`sadigan bargli daraxtlar, o`tloq va o`rmon o`tlari, madaniy o`simliklardan g`o`za (Gossypium herbaceum L), beda (Medicago sativa L), makkajuxori (Zea mays L), qovun (Melo orientalus (S. Kudr)), tarvuz, yovvoyi holda o`sadiganiga cebapra (Trifolium pratense L), bug`doyiq (Agropyron repens L), marvaridgul (Convalaria), oqso`xta (Dactilus glomerata L.) kiradi. Mezofitlarning ildiz sistemasi juda yaxshi rivojlangan bo`ladi. Barglari, nisbatan yirik, silliq, yumshoq, etsiz bo`lib to`qimalari unchalik yaxshi rivojlanmagan bo`ladi.

Kserofitlar — bu ekologik gruppaga kiruvchi o`simliklarning xossalari gigrofitlarnikiga qarama-qarshi bo`ladi. Bular anchagina qurg`oqchil sharoitda — cho`lda, chala cho`l mintaqalarida o`sadi. Kserofitlar kuchli isiydigan yon bag`irlarda, ya`ni mezofit va gigrofitlarga noqulay joylarda o`sadi. Kserofitlarning noqulay issiq sharoitda o`sishiga chidamliligi ularning anatomik va morfologik belgilarini o`zgartirgan. Kserofitlar ikki gruppaga bo`linadi:

1. Sukkulentlar — tanasi sersuv, bargida suv zapasi ko`p bo`lgan, seret, ko`p yillik o`simliklardir. Sukkulentlar, o`z navbatida, ildiz sukkulentlari, poya sukkulentlari va barg sukkulentlariga bo`linadi. O`zbekiston florasida sukkulentlarning turi juda kam, ayniqsa ildizli sukkulentlar deyarli yo`q. Bargli sukkulentlarning poyalari yaxshi rivojlanmagan, barglari etli, sersuv bo`ladi. Bularga semizak, agava, aloe o`simliklari misol bo`la oladi. Poyasida suv to`playdi. Poyali sukkulentlarning poyasi tikonlar bilan qoplangan yoki tangacha bilan o`ralgan bo`lib, bargning vazifasini yaxshi rivojlangan, yashil etdor poyalar bajaradi. Bularga ba`zi bir sutlamalar, qorasho`ra, kaktus kiradi. Bularning ba`zi turlarida juda ko`p mikdorda zapas suvlar saqlanadi. Mak Dugoll bo`yi 10 metr bo`lgan kaktusning suv zahirasini o`rganib, unda uch ming litr suv borligini aniqlagan.

Shuni ta`kidlash lozimki, sukkulentlarning iddiz sistemasi kichik va yuza joylashgan bo`ladi. Qurg`oqchil cho`l sharoitidagi turlarda nam tugashi bilan ildizning o`suvchi qismi qurib qoladi. O`zi esa tanasidagi zapas suv bilan yerga nam tushgunga qadar yashaydi. Sukkulentlar asosan o`simliklar qoplami siyrak ba`zan umuman florasi bo`lmagan dag`al tuproqli yerlarda o`sadi.

2. Sklerofitlar — qurg`oqchilikka chidamli ko`p yillik, poyasi dag`al, ko`pincha barglari kuchli reduktsiyalangan yoki tikonlarga, tangachalarga aylangan, mexanik to`qimasi yaxshi rivojlangan sukkulentlarga qarama-qarshi xususiyatga ega bo`lgan gruppalardir. Sklerofitlar suvsizlikka juda chidamli, tanasidagi 25% suvni yo`qotganda ham o`zgarish bo`lmaydi.

Kserofitlar mayda bargli va bargsiz bo`ladi. Saksovul va efedralarning barglari deyarli bo`lmaydi. Kserofitlarnig ingichka barglilari chalov (Stipa capillata L.), betaga (Festuka valisiaka), yantoqlardir. Yirik va to`q tusli barglilari ham mavjud bo`lib, ularga; anjir (Ficus carica L), tolgul (Oliandra), qo`zi quloqlar (Phlomis thapsoides. Bde.) misol bo`la oladi. Kserofitlarning o`ziga xos tomoni shuki, ularning tarkibida efir moylarining ko`pligi qurg`oqchilikka chidamliligi va moslanishini oshiradi. Shu efir moylar atrofini «g`ilof» holida o`rab olib, suv bug`lanishini kamaytiradi.

Havo. Atmosfera havosi Yerning ma`lum qobig`i sifatida barcha tirik organizmlar uchun, jumladan o`simliklar uchun ham nihoyatda muhim ekologik faqtor hisoblanadi. Atmosfera havosi o`simliklarda boradigan fotosintez jarayonini karbonat angidrid va nafas olish uchun kislorod bilan ta`minlaydigan manba hisoblanadi. Atmosfera havosining tarkibi deyarli bir xil bo`lib, o`simliklar tarqalgan bircha mintaqalarda 78,1% azot, 21% kislorod, 0,032 % karbonat angidrid, 0,9% inert gazlaridan iboratdir. Bundan tashqari havo tarkibida ma`lum miqdorda suv bug`lari bo`ladi. Havodagi kislorod deyarli biologik jarayon natijasida kelib chiqadi, ya`ni fotosintez jarayonida hosil bo`ladi. Olimlarning ta`kidlashicha, 2 mln. yilda yerdagi deyarli hamma suv (taxminan 1,5 mlrd. km3) «parchalanish-qaytarilish» tsiklidan o`tib, «fotosintez-nafas olish» holatini bosib o`tadi. Ajralgan kislorod atmosfera kislorodini tashkil etadi. Kislorod nafaqat atmosfera tarkibida mavjud, balki tuproqda ham bor. Urug`ning unib chiqishi uchun tuproq tarkibidagi kislorod katta ahamiyatga ega. Tuproqda kislorod yetishmasa, urug`ning nafas olishi qiyinlashadi va urug`ning tinim davri cho`zilib ketadi. Ko`karib chiqqach ham rivojlanish sekin boradi.

Atmosfera havosi tarkibidagi karbonat angidrit ham o`simlik uchun asosiy manba hisoblanadi. O`simliklar har yili havodagi mavjud bo`lgan karbonot angidridning 6-7 foizidan nafas olish uchun foydalanadi.

Atmosfera tarkibida doimiy bo`lmagan komponentlardan tutun va sanoat gazlari ham o`simlikning o`sishiga, rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Tutun va sanoat gazlariga bo`lgan sezgirlik, o`simlik turlariga qarab har xildir. Tog` terak va tilog`och buni tez sezadi va o`sishi sekinlashadi, ko`p holda nobud bo`ladi.

Shamol — ekologik jihatdan o`simliklar qoplamiga katta ta`sir ko`rsatadi. O`simliklarda shamol ta`sirida transpiratsiya kuchayadi, turli darajada mexanik ta`sirlanadi. Urug` va mevalarning tarqalishiga yordam beradi. Shamolning holati va tezligi joyning relefi, shakli, o`simliklar qoplami joylashgan o`rniga qarab o`zgarib turadi. Qalin o`simlik qoplamlarida, o`rmonlarda shamol 85% gacha sekinlashadi. O`simliklar qoplamining zichligi shamol eroziyasining oldini oladi. Sun`iy ihotazorlar tashkil qilish shuning uchun ham katta ahamiyatga ega.

Shamol ta`siri doimiy sezilib turgan maydonlarda o`sgan o`simliklar (daraxtlar) bo`yi o`smay buta shaklida bo`lib qoladi. Ba`zan nam yetarli bo`lib doimiy shamol esib tursa, o`simliklarning shox-shabbasi deformatsiyalanadi, ya`ni o`suvchi novdalar bir tomonga qarab o`sadi va «bayroqcha» ko`rinish hosil qilib qoladi. Doimiy shamol ta`sirida bo`lgan o`simliklar yotib qoladi. Bunday holni yaylov mintaqasida yaqqol ko`rish mumkin. Hisor tog`ining yaylov mintaqasida turkiston archasi dengiz sathidan 3`500-4`000 m balandlikda usgani uchun ham yotib qolgan. Sababi, bu yerlarda doimiy ravishda shamol esib turadi. Yaylov mintaqasining o`simliklari, ko`p holda yostiqsimon ko`rinish hosil qiladi.

Doimiy shamollarning, ayniqsa, kuchli «dovul» ko`rinishidagi qum ko`chishlari tekislikdagi o`simliklar qoplamiga o`ta kuchli salbiy ta`sir ko`rsatadi.
ADABIYOTLAR:

1. 
   Zokirov Q. Z., Nabiev M. M., Pratov O`. P., Jamolxonov X. L. Ruscha-o`zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug`ati. Toshkent, 1963.
   
2. 
   Nabiev M. M. Botanika atlas-lug`ati. Toshkent, 1963.
   
3. 
   Xoliqov S., Pratov O`. O`simliklar aniqlagichi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1970.
   
4. 
   Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent, “O`qituvchi”, 1987.
   
5. 
   Haydarov K. H., Hojimatov Q. H. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992.