O’simlik iridoidlari va ularning amaliy ahamiyati

Kalit so’zlar: Iridoid, metabolit, biotransformatsiya, alkaloid, sekviterpen, iridomirmex, Heiter, Loganievy, Gentian, Marenovy, Verbena, Iasnotkovye, Zaytun, Plantain, Norichen, Valerian, Rotatsion.

Iridoidlar o’simlik dunyosida keng tarqalgan faol birikmalar sinfidir. So’nggi yillarda fitokimyoviy tadqiqotlarning rivojlanishi bilan yangi tuzilish va ajoyib faoliyatga ega bo’lgan ko’plab birikmalar aniqlandi. Iridoid birikmalari asosan prototip va aglikon metabolitlari sifatida biologik transformatsiya natijasida mavjudligi tasdiqlandi. Ushbu metabolitlarda neyroprotektiv, gepatoprotektiv, yallig’lanishga qarshi, antitumor, gipoglikemik va gipolipidemik ta’sir ko’rsatiladi. Ushbu sharhda mahalliy va global miqyosda aniqlangan iridoidlarning amaliy ahamiyati va ularning tuzilishidagi farqlarga ko’ra assimilyatsiya, tarqalish, metabolizm va ekskretsiya jihatlaridan ularning farmakokinetikasi tushuntiriladi.

Iridoidlar turli xil o’simliklarda va ba’zi hayvonlarda, hasharotlarda uchraydigan ikkilamchi metabolitlar sinfidir. Metabolitlar (yunoncha-metabolit) har qanday birikmalarning metabolik mahsulotidir.

Metabolitlar birlamchi, ikkilamchi, oraliq va yakuniy bo’lib, keyinchalik biotransformatsiyaga uchraydi va organizmdan siydik, najas, ter, havo va boshqalar bilan chiqariladi.

Ushbu monoterpenalar izoprendan sintez qilinadi va ko’pincha alkaloidlarning biosintezidagi oraliq mahsulotlardir. Iridoidlar taxir tamli moddalar bo’lib o’simliklar tarkibida efir moylari bilan birga uchraydi shu sababli ularni aromatik taxir moddalar yoki sekviterpenlar deb ham nomlanadi. Dorivor o’simliklarda taxir tamli moddalar efir moylari bilan birgalikda uchraydi.

Iridoid tuzilishining asosini olti a’zoli kislorodli geterotsikl - tetragidropiran bilan biriktirilgan siklopentan halqasidan tashkil topgan bisiklik struktura tashkil etadi. Kimyoviy tuzilishga misollar Iridomirmex chumolilar Iridomirmex jinsida sintez qilingan himoya moddasi bo’lgan iridomirmetsinni olish mumkin, buning natijasida iridoidlar o’z nomlarini oldi. Iridoidlar, qoida tariqasida, o’simliklarda glikozidlar shaklida bo’ladi va ko’pincha glyukoza bilan bog’langan holda uchraydi.

Iridoidlar asosan o’simliklar tomonidan o’tlar, hasharotlar yoki mikroorganizmlarning shikastlanishidan himoya sifatida sintezlanadi.

Ushbu xususiyatiga muvofiq, iridoidlar, masalan, karotenoidlar yoki flavonoidlardan farqli o’laroq, juda barqarordir va ularni o’z ichiga olgan dorivor o’simliklarni uzoq muddatli saqlash yoki issiqlik bilan ishlov berish paytida parchalanmaydi. Bakteritsid va antioksidant xususiyatlari tufayli iridoidlar tabiiy dorivor xususiyatni saqlovchi sifatida ishlatilishi mumkin.

Iridoidlarning kislota va fermentlarga (gidroliz) reaksiyaga kirishib ketmasligi uchun ularning alohida sezgirligini hisobga olgan holda, organik kislotalarni zararsizlantirish uchun xom ashyo dastlab kalsiy karbonat (o’simlik xom ashyosi - 10:1 kalsiy karbonat) bilan oldindan tozalanadi. Yangi xom ashyoni 100°C da qizdirish, so’ngra 60°C da quritish orqali fermentlar faol bo’lmaydi va shu orqali tozalab olinadi.

Toza holda iridoid glikozidlar rangsiz kristall moddalardir (ayrimlari amorf), ularlar suyuqlanish temperaturasi 50°C dan 300°C gacha bo’ladi. Ko’pchiligi suvda yengil eriydi, quyi spirtlarda, quyi spirtlarning suvli eritmalarida va atsetonda yaxshi eriydi. Ayrim iridoidlar (odontozid), suvda qiyin eriydi, etilatsetatda yaxshi, qutbsiz organik erituvchilarda yomon yoki butunlay erimaydi. Havo kislorod ta’sirida oson oksidlanadi.

Iridoidlar o’ziga xos ta’sirga ega: kislota yoki fermentlar ta’sirida havo kislorodi ishtirokida iridoid-glikozidlar oson gidrolizlanadilar, gidroliz maxsulotlari eritmani ko’k yoki ko’k-binafsha ranglarga bo’yaydi, keyinchalik binafsha-qoramtir cho’kma hosil qiladi.

Iridoid tutgan xom ashyo quritilganda qorayadi. Ba asosan fermentlar ta’sirida glikozidlar aglikonlarga aylanadi, ular oson oksidlanadilar, polimerlanadilar va qoramtir-qo’ng’ir pigmentlarga aylanadilar.