Қосимжон содиқов тарихий лексикография

Download 0,66 Mb. bet 10/32 Sana 17.07.2022 Hajmi 0,66 Mb. #818176

Bog'liq
осимжон соди ов тарихий лексикография

qardaš qïz qardaš tul qara qïzïl sarï yašil böz yär arslan tawšan va quyan qatïq sattï qutladï tügdi yïğladï xatun qan

Қариндош сингил тул, бева қора қизил сариқ яшил бўз (ранг) ер арслон қуён қатиқ сотди қутлади туйди, енчди йиғлади хотин хон

Луғатда туркий сўзлар берилганда, ўрни билан, уларнинг синонимлари ҳам берилади. Масалан: арабча امرأهсўзи туркийда awrat va epči; امه сўзи – qarnaq va qarawaš; اخد عين– yelkä va čäkkä; اتسع– yayïndï va keŋildi; حزن– qayğamaq va qayğïrmaq; خديدtemir va šoyun; حرق – küydi va ačïdï кўринишида берилган ва шунинг сингари.

Ёки бирор сўзни изоҳлаб туриб, уни бошқа сўз билан ҳам аталишини таъкидлайди. Масалан, ابريق сўзини qumğan дея изоҳлар экан, “буни kökäwür ҳам дейилади” деб қўшиб қўяди муаллиф. Қизиғи шундаки, ïbrïq~ïwrïq нинг келиб чиқиши асл туркий, бу сўз арабларга турклардан ўтган бўлуви керак. Чамаси, бу сўз туркий тилнинг қипчоқ лаҳжасида ишлатилмаган, шунинг учун ҳам уни бошқа сўз билан беради.
Муҳими, луғат қисмида туркий сўзларни берганда эътиборни ўзига тортувчи ёзув хусусиятлари кузатилади. Масалан, “алиф” билан бошланувчи айрим сўзлар қўшалоқ “алиф” билан берилади. Ёки келиб чиқиши асл туркий бўлган айрим сўзлар араб тилига хос итбоқ ص, ط ҳарфлари билан ҳам ёзилган. Бунинг ўзига яраша сабаби бор. Чунончи, қўшалоқ “алиф” унлилардаги “бирламчи чўзиқлик”ни ифодалашга хизмат қилган: ااو– a:w (“ов; тузоқ”); ااقين – a:qïn (“сел, оқин”); ااولاندي ä:wländi (“уйланди”) сингари.
Туркий тилга хос бўлмаган итбоқ ҳарфлар эса, [s], [t] товушларининг “йўғон” вариантини билдирган: صوغان – soğan (“пиёз”); طامغا – tamğa (“тамға, муҳр”) сингари.
Муаллиф туркий сингармонизм тўғрисида яхши маълумот берган. У жумла ва унинг тузилиши тўғрисида сўз юрита туриб шундай ёзади: “Жумла икки хил: исмли жумла, феълли жумла бўлиши мумкин. Мавсул зарфда ва мажрурларда -ğï, -qï, -ki, -gi қўшимчалари билан ифодаланади. Бу қўшимчалар бир хил маънода бўлиб, -ğï ва -qï қалин сўзларда, -ki ва -gi ингичка сўзларда келади”. Асарда зарфлар мисолига qatïmdağï, qatïmïzdağï, qatïndağï, qatïŋïzdağï сингари, мажрур ҳолда келганлар мисолига эса öydägi, bazardağï, šanaqdağï сўзлари келтирилган (AZFT,110). Масдар тўғрисида фикр юритганда ҳам айни масалага тўхталиб ўтади: “Масдарнинг белгилари кўпдир. Улардан бири қалин сўзларда -maq, ингичка сўзларда -mäk шаклини қўшиш орқали ясаладиган туридир,” – деб ёзади муаллиф. Бунга ўрнак қилиб almaq, turmaq, ketmäk, kelmäk сўзларини кўрсатган (AZFT,117).
Уй иши:

“Китоб-и мажму-и таржумон-и туркий ва ажамий ва муғалий” ҳамда “Аттуҳфату-з-закийату филлуғатит туркийа” асарларини синчиклаб ўрганиб чиқинг. Уларнинг тузилишини белгиловчи муҳим қирраларга эътибор қаратинг. Ҳар икки луғат бўйича конспект тузинг.

Download 0,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: