Осиёнинг табиий географик ўлкалари

Janubi-G`arbiy Osiyoga Arabiston yarim oroli, Mesopotamiya tekisligi va O`rta dengiz soxili buylab cho`zilgan kambar Suriya-Falastin tolari kiradi. Yarim orolning janubida tropik landshaftlari, shimolida subtropik cho`l va chala cho`llar hukmron. Faqat Livan va Antilivan tog`larining shamolga ro`para yon bag`irlarida nam O`rta dengiz havosi ta`sirida, shuningdek Arabiston yarim orolining janubi-g`arbi janubi-sharqida Yaman hamda ummon tog`larida siyrak o`rmonlar o`sadi, ular ham saqlanib qolgan joylarda ko`plab kesilmokda.
Arabiston - Arabiston landshaftlarida Osiyoga xos xususiyatlarga qaraganda Afrikaga xos xususiyatlar ko`prokdir. Faraz qilingan Gondvananing "bir bo`lagi" bo`lgan va Yevrosiyo materigiga uchlamchi davrda qo`shilgan Arabiston bu materikka yot bo`lib, Sharqiy Afrikaga yaqindir. Kuchli Sharqiy Afrika yorilishlari ruy bergan vaqtda penelenlashgan. Arabiston platformasi ham bo`linib-bo`linib ketgan va Dekanga o`xshab, janubi-g`arbdan shimoli-sharqqa tomon siljigan.
Rubal-Xali shimolda kuesta balandliklarining sharqiy chekkasi yaqinida tor qum polosa orqali kichikroq qumli cho`l katta Nefud cho`li bilan qo`shiladi. Bu yerlarda qumlar qizil rangda, chunki ular yura va bur davrlarining qizil qumtoshlaridan vujudga kelgan. Baranlar orasida ba`zi joylarda orol shaklidagi tog`lar, past dunglar, qoldiq tog`lar bor. Ularning yon bag`rilari tik, shamol vujudga keltirgan ko`zanaklar, chuqurchalar bor, palaxsa-palaxsa qumtoshlar chuqurchalar ustida guyo havoda osilib turganidek tuyuladi.
Qurg`oqchil qish davrida aholi 30-40 m chuqurlikdan chiqadigan quduq suvidan foydalanadi. Namgarchilik sharoiti qulay bo`lishi birga jazirama issiqlar zam yo`q (iyulda xarorat 21°S, yanvarda 14°S), lekin qishda 2000 m balandlikda bir oz sovuq ham tushadi. Tagi yassi ichki kotlovinalardan ko`pdan - ko`p kichik kanallar oqib o`tadi.
O`rmonlar vodiylarning juda ichkarisida, yon bag`irlardagi tekis joylarda o`sadi. 1200 m atrofidagi balandliklar asosan kichik - kichik makkajo`xori dalalari, durro (sargoning bir turi) ekinzorlari, tokzorlari, mevazorlar orasida uchraydigan butazorlar hamda yakka-yakka daraxtlar (akatsiyalar, kandli sutlamagullilar) o`sgan yerlardan iborat. Tabiiy sharoit qo`lay bo`lganligidan Yamanda aholii zichligi (xar bir km.kv. da 35 qishi) yarim orolning boshqa qismlaridagiga qaraganda (1 km.kv.yerda 0,5 qishi) 70 xissa ortikdir.
Mesopotamiya - eng qadimgi taraqqiy etgan markazlardan biridir.
Xaydaladigan yerlarda sug`orilmaydigan dehqonchilik (arpa, bug`doy) ustun turadi. Mosul voxasi va Frot vodiysidagi obiqor yerlarda sholi hamda paxta ekiladi. Arab va kurdlarning ancha qismi chorvachilik bilan shugullanadi. Tuya, zotli otlar, echki, kuy boqadilar.
Mosul va Qirko`k yaqinida ishga tushirilgan yirik neft konlari bor.
O`rta dengiz buyi subtropik iqlimi soxilda sitrus o`simliklari, tok, zaytun daraxti va boshqa meva daraxtlarini o`stirish, shuningdek donli ekinlar yetishtirishga imkon beradi. Livan tog`larining g`arbiy yon bag`rida makvis mitaqasidan yuqorida 800 m dan balandda xar yer xar yerida saqlanib qolgan dub va qarag`ay o`rmonlari, ba`zi joylarda kesilmay qolgan baxaybat livan kedri daraxtzorlari bor. O`rmonlar mitaqasi 2000-2400 m balandlikkacha chiqadi. Mitaqaning yuqori chegarasida daraxtlar siyraklanib, buyi pasayib qoladi va nixoyat, butalar bilan almashinadi. Janubi-Sharqiy Osiyoga - Xindiston yarim oroli bilan Malayya arxipelagi kiradi. 4 mln. km.kv. yaqin maydonda Birma, Tayland, Laos, Kambodja, Vyetnam Demokratik Respublikasi, Janubiy Vetnam, Malayziya federatsiyasi, Indoneziya, Filippin davlatlari, shuningdek Buyuk Britaniya va Portugaliya mulk-yerlari joylashgan. Bu yerdagi aholining umumiy soni 175 mln. kishidan ortiq.
Janubiy-Sharqiy Osiyo landshaftlarining biologik-iqlimiy komponent-larida Xindistonga o`xshash tomonlari ko`p. Bu xol Janubi-Sharqiy Osiyo landshaftlarining ta`riflanishini osonlashtiradi. Bu yerda ham passat-musson sirkulyatsiyasi xukmron, namgarchil davr uzoqroq davom etai. Indoneziya ustida ekvatorial sirkulyatsiya sharoitida namgarchilik davri yil buyi cho`ziladi. Xudud ancha past baland bo`lganligi ancha namgarchildir. Shu sababli Janubiy-Sharqiy Osiyoda, Janubiy-G`arbiy musson bu yerga ancha ko`p yog`in keltirishiga qaramasdan, qish va yoz fasllarining namgarchiligidagi farq unchalik katta emas. Janubi-Sharqiy Osiyoning g`arbiy qismi sharqiy qismiga qaraganda ko`prok nam oladi.
Janubi-Sharqiy Osiyo morfostruktura jihatidan Xindiston yarim oroliga qaraganda ancha murakkab. Janubi-Sharqiy Osiyo uchun gersin, yanshan va Alp burmalanishlari natijasida paydo bo`lgan relyefning juda parchalanib ketganligi xarakterlidir. Bir-biriga juda yaqin turgan tizmalar bilan cho`kimalarning almashinib kelishi xilma-xil landshaftlar vujudga keltirgan: shamolga ro`para yon bag`irlar qalin o`rmonlar bilan qoplangan, pastliklar savannalar bilan band. Asosan qish faslida yog`in ko`p tushadigan sharqiy soxildagi tog` yon bag`irlari bilan musson subekvatorial o`rmonlar bilan qoplangan.
Bu o`rmonlarda liana va epifitlar juda serob. Yon bag`irlarning yuqori qismlarida doimiy yashil tog` o`rmonlari o`sadi; bu o`rmonlarda dub,ba`zan qarag`ay va araukariyalar ko`pchilikni tashkil etadi, daraxtlar tagida qalin rododendronlar uchraydi.
O`rmonlar-Xindixitoyning juda katta boyligidir. O`rmonlar Xindixitoy xududining deyarli yarmini qoplagan bo`lib, ular ichida xilma-xil va qadimiy xayvonot dunyosining ko`pdan-ko`p vakillari yashaydi. Bu xayvonlar Xind-Malayya zoogeografik oblastiga kiradi. Tabiiyki, bu yerda o`rmon xayvonlari ko`pchilikni tashkil etadi. Maymunlar, fil, karkidon, yo`lbars, ayiq, bug`ular yashaydi. Qushlardan tustovuqlar, to`tilar, tovuslar xarakterlidir. Ilon, toshbaqa, daryolarda esa timsoxlar ko`p. Chumoli va termitlar juda serob. Xonaki hayvonlardan ishchi qoramol va qisman sut-gusht uchun boqiladigan qoramol, dehqonning eng qadimdan yo`ldoshi bo`lib kelgan buyvol keng tarqalgan.
Malayya axipelagi Katta Zond, Molukko, Filippin orollaridan, shuningdek Malakka yarim orolidan iborat, ularning umumiy maydoni 1700 ming km.kv. dan ortiq aholisi 95 mln.ga yaqin qishi. Janubiy Xindiston dengizchilari bu arxipelagni Malayya deb ataganlar. Bu so`z "tog`li" degan ma`noni bildiradi. Orollar balandligi 3000 dan ortiqroqdir.
Old Osiyo tog`liklari - bu tog`liklar mintaqasi - Kichik Osiyo Armaniston va Eron tog`liklari o`zanlarining qurgoqchil O`rta dengiz buyi dandshaftlari (Osiyoga xos) bilan Egey dengizidan Sulaymon va Pomir tog`larigacha cho`ziladi. Sharqqa borgan sari landshaftda O`rta Dengiz buyi elementlari kamayib, Osiyoning tog`-cho`llariga xos elementlari ko`payadi.
Old Osiyo tog`liklari Tetis geosinklinal zonasining bir qismini tashkil etib, ularning xozirgi relyefi atrofdan yoshroq va baland chekkada tog`lar bilan o`ralgan denudatsiyalangan yassi tog`liklardan iborat. Neogenda yassi tog`liklar sistemasi qazilmalar natijasida turli balandlikka ko`tarilgan bir qancha bloklarga bo`linib ketgan. Eron tog`ligidagi kichik ko`llar shurxoklarga kabirlarga aylangan.
Litologik tuzilishining xilma-xilligi, vertikal ko`tarilish amplitudasidagi tafovut, erozion soylarning g`oyat ilonizi ekanligi, denudatsiyalanish darajasining xar xilligi relyefni juda murakkablashtirib yuborgan. Oxaktoshlar keng tarqalgan rayonlarda, ayniksa chekkadagi tog`larda karst relyefi shakllari (Sharqiy Antaliyada, Tavr, Zagros tog`larida) keng tarqalgan. Cho`kindi jinslar monoklinal oggan joylarda kuestalar vujudga kelgan. Armaniston tog`ligida, Kichik Osiyo va Eron tog`liklarining markaziy rayonlarida vulqon tog`lari va vulqon maxsulotlari parchalanishining turli bosqichida saqlanib qolgan.
Cho`l, chala cho`l, dasht (butazor cho`llar) landshaftlarining va ular orasidagi o`tkinchi landshaftlarning tarqalishi hamda O`rta Dengiz buyiga xos o`simliklar va hayvonlarning ko`p-ozligi joyning O`rta dengizdan uzoq-yaqinligiga, tog` yon bag`irlarining balandligiga va ekspozitsiyasiga bog`liqdir. O`rta dengiz buyidagi dengizga qaragan yon bag`irlarning o`rmon daraxtlari Yevropaning O`rta dengiz bo`yidagi o`simliklariga qaraganda ancha qurgoqchil xarakterga ega. Eron tog`ligida, Elg`bursning shimoliy yon bag`ri va mussonli sharqiy tog`larni xisobga olmasak, umuman o`rmon juda kam: o`rmon o`rnida siyrak o`rmon va buta formatsiyalari, ko`proq frigana formatsiyasi o`sadi. Tog`lar etagidagi grunt suvlari yer betiga oqib chiqqan joylarda axyon-axyonda yashab turgan kichik-kichik voxalarni uchratish mumkin.

Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar

1.