Ortaliq ham ekologiyaliq faktorlar. Ortaliqqa organizmlerdin iykemlesiwi

Tema:"Ortaliq ham ekologiyaliq faktorlar.Ortaliqqa organizmlerdin iykemlesiwi"

Joba:

I. Ekologiyaliq ortaliq

II. Ekologiyaliq faktorlardin tiri organizmlerge tasir etiwinin uliwma nizamliqlari.

III. Organizmlerdin ekologiyaliq klassifikaciya qiliw princpi

Insan payda bolǵannan baslap qorshaǵan ortalıq, ósimlikler hám haywa-

nat dúnyası, tábiyatta júz beretuǵın qubılıs hám proceslerdiń sırlı táreplerin úyrengen. Olardan aldaǵı ómirinde paydalanıw boyınsha dáslepki tájiriybelerge iye bola baslaǵan. Dáslep tábiyatta júz beretuǵın qubılıs hám proceslerdiń ózine tán tárepleri boyınsha óz aldına maǵlıwmatlar toplanǵan. Solay etip insan pikirlewi rawajlanǵan, logikalıq pikir júrgiziw arqalı tábiyattaǵı tirishiliktiń mánisi, ósimlikler hám haywanlar tirishiligindegi máwsimlik beyimlesiwler, tábiyatta júz beretuǵın qubılıs hám proceslerdi túsiniw imkaniyatı payda bolǵan.

Adamnıń tábiyat hám onıń quramındaǵı zatlarǵa bolǵan múnásibeti hám

tábiyattaǵı qubılıs, proceslerdiń mánisin úyreniwi ilimiy biliwdiń tiykarın quraǵan. Ilimiy biliw insan tafakkuriniń joqarı dárejesi bolıp, ilimiy jańalıqlar, ashılıwlar, aldın belgisiz ósimlikler hám haywanlardıń dúzilisi tirishilik procesleri, nızamlar hám nızamlıqlardı jaratıwǵa baǵdarlanǵan boladı. Solay etip insan ózin qorshap turǵan ortalıqtı úyreniwi nátiyjesinde jerde jasaytuǵın organizmler, olardıń tirishiligine tásir etetuǵın faktorlar haqqında dáslepki ilimiy maǵlıwmatlar payda bolǵan. Antik dáwirde ilimiy bilimlerdiń birinshi forması tábiyat filosofiyası edi. Tábiyat filosofiyasınııń obekti tábiyatta júz beretuǵın qubılıslardı úyreniw bolıp esaplanǵan. Tábiyat filosofiyası tábiyat haqqındaǵı maǵlıwmatlardı toplap, XVI-XVII ásirlerde tiri hám anorganikalıq tábiyat haqqındaǵı ǵárezsiz pán – tábiyat tanıwdıń payda bolıwına imkaniyat jarattı. Tábiyat tanıw pániniń negizinde úyreniw obekti, arnawlı izertlew metodlarına qaray pánlerdiń qánigelesiwi payda boladı. Biologiyanıń úyreniw obektleri tábiyattıń tiri materiyası yamasa organizmler bolıp esaplanadı. Biologiya tiri materiyanıń dúzilisi, olardıń tirishilik iskerligi, anorganikalıq tábiyat penen óz ara baylanısın úyrenedi.

Ekologiyaliq ortaliq dep-tiri organizmlerdin orap turgan oniñ halatina,rawajlaniwina jasap qaliwina ham kobeyiwine tasir etetugin òli ham tiri tabiyat sharayatina aytiladi.

Tiykarinan ortaliq 2 tipge ajiratiladi.

• Tabiyiy ortaliq:hawa,suw,topiraq,tiri organizm

• Jasalma ortaliq:insan tarepinen jaratilģan bolip,insannin miynet etiw jumisi.Tiri organizmler tarqalģan bizin biosferamizda turmis tiykarinan 4 qiyli ortaliqta bar:

1.Suw ortaliģi

2.Hawa ortaliģi

3.Topiraq

4.Tiri organizmler.

Ortaliqtin organizmler mn oz-ara tasir etetugin ayrim elementleri ekologiyaliq faktorlar dep ataladi.Ekologiyaliq faktorlarģa har turli ortaliqtiñ ekologiyaliq faktorlardin organizmge tasir etedi.Ekologiyaliq faktorlar tariyplewde rus alimlari D.N.Kashkarov,V.V.Alyoxin xizmetleri ùlken.

Ekologiyaliq faktorlar òz tabiyatina kore tomendegi toparlarģa bòlinedi.

I.Abiotik faktorlar(Òlik)olarga qurģaqliq

biotepozlarinda tòmendegiler kiredi.

• 1.klimat faktorlar-jaqtiliq,iģalliq,temperatura,hawa htb.

• 2.Edafik topiraqtin ximiyaliq ham fizik xossalari.

II.Biotik faktorlar(tiri) 2 toparga bolinedi:

• 1.fitogen-birgelikte jasaytugin òsimliklerdin bir-birine tasiri.

• 2.zoogen-haywanlardiñ aziqlaniwi,shañlaniwi.

• 3.mikrobiogen ham mikogen,mikroorganizmler ham zamarriqlardin tasiri.

III.Antropogen faktorlar:

Insannin xojaliq juritiw xizmetleri,miynet qurallari,zavod,fabrika,qala,awil,turli imaratlar,texnika qurallari htb.

Ekologiyaliq faktorlardiñ tiri organizmlerge tasir etiwi.

Ortaliqtin qandayda bir faktori har turli organizmler ushin turlishe tasir etedi.Har qanday faktorlardin organizmge tasir etiw darejesi ham onin dozasina baylanisli.Maselen,suw perdesinin sirtqi tartisiw kushi suwdagi mayda qisqishbaqalar ushin qawipli,sebebi olar bul kushke shiday almaydi,sebebi olar suw qaddine jabisip qaladi.

Organizmlerdin ekologiyaliq klassifikaciya qiliw princpi.Haywanat,osimlik alemin hazirgi zaman biologiyaliq sistematik klassifikaciyalangan basli mezoni qarindasliq uqsasliq belgileri esaplanadi.Soniñ ushin da turli korinislerge iye ortaliqta jasawshi organizmler bir toparga bolinedi:

• 1.Avtotroplar-2 ge bolinedi fototrop ham xemotroflarga bolinedi.

• 2.Geterotrof.Ekologiyaliq klassifikaciya qiliwda haywanlardi olardin sirtqi ortaliqta turli turmis keshiriwi olardi turlishe klassifikaciya qiliw mumkin.

Tábiyǵıy jaǵdayda hár bir tiri organizm jabayı tábiyattıń basqa wákilleri

menen sheriklikte jasaydı. Bir hám birdey túrge kiriwshi ósimlik, haywan hám mikroorganizmlerdiń óz ara jáne jasaw jaǵdaylarına tásiri ortalıqtıń biotikalıq faktorların kórsetedi. Organizmler arasındaǵı óz ara qatnaslardıń barlıq kórinisleri ortalıqtıń biotikalıq faktorların quraydı.

Biotikalıq faktorlar eki toparǵa ajıratıladı. Túr ishindegi qatnaslar – bir túrge kiriwshi individler ortasındaǵı qatnaslar bolıp esaplanadı. Bul populyaciyalar ózin-ózi basqarıwdaǵı áhmiyetli mexanizmler boladı. Túrler aralıq qatnasıqlar – hár qıylı túrler ortasındaǵı múnásibetler esaplanadı. Populyaciyalardaǵı individlerdiń sanı óz ara tásir nátiyjesinde ózgermesten qalatuǵın qatnaslar neytral qatnaslar dep ataladı. Eger óz ara tásir nátiyjesinde bir populyaciyadaǵı individler sanı artsa, biraq ekinshi populyaciyadaǵı individler sanı azaysa, bunday qatnaslar unamlı yamasa simbiotikalıq qatnaslar dep ataladı. Óz ara qatnaslar sebepli bir populyaciyadaǵı individler sanı qanday ózgeris bolıwına qaramay, ekinshi populyaciyadaǵı individler sanı azaysa, bunday qatnaslar keri yamasa antogonestikalıq (antibioz) qatnaslar dep ataladı. Hár qanday qatnaslar túrdiń óz ara tásirlesiwi populyaciyalardaǵı individler sanınıń ózgeriwin kórsetiwshi nıshan belgiler arqalı kórsetiw múmkin. Individler sanınıń artıwı «+», azayıwınıń «–» belgisi menen, ndividler sanına tásir etpeytuǵın qatnaslar «0» belgisi menen kórsetiledi. Usı sıpatlamalardan paydalanıp, eń keń tarqalǵan óz ara qatnaslardıń túrleri tómendegi kestede kórsetilgen

Neytrallizm – bir tábiyǵıy jámáátte jasaytuǵın organizmler arasında hár

qanday paydalı yamasa zıyanlı óz ara tásirdiń bolmawı esaplanadı. Bir ekosistemada jasaytuǵın, biraq hár qıylı azıqlıq penen azıqlanıwshı túrlerdiń tirishiligi kóbinese bir-birine baylanıslı bolmaydı. Tábiyatta neytralizm qubılısı júdá az ushıraydı, sebebi bir biogeocenozda hár bir túr basqa túrge tuwrı hám natuwrı tásir kórsetedi. Mısalı bir toǵayda jasawshı qızılıshtan hám suwın bir-birine tuwrı tásir kórsetpeydi. Neytralizm qubılısında birgelikte jasawshı túrler óz ara tuwrı tásir kórsetpese de, olardıń táǵdiri jasaw ortalıǵınıń ulıwma halatı, abiotikalıq faktorlarǵa baylanıslı boladı. Biotikalıq qatnaslardıń simbioz (yunan tilinde «sim» – birge, «bios» –tirishilik) kórinisinde birgelikte jasaytuǵın organizmlerdiń ekewi de yamasa birewi usı qatnastan ózine payda aladı. Simbioz qatnastıń tómendegi túrleri bar: mutualizm, protokooperataciya, kommensalizm.

Mutualizm (latın tilinde «mutus» – óz ara) – hár eki populyaciya ushın

óz ara paydalı hám májbúriy qatnas túri. Bul múnásibetlerdń buzılıwı bir

yamasa hár eki populyaciya tirishilik iskerligin sheklep qoyadı. Mutualizmge kóplegen mısallar keltiriwimiz múmkin.

Lichayniklerdiń denesindegi zamarrıq hám suw otınıń óz ara simbi-

oz usılda jasawı mısal bola aladı zamarrıqtıń miceliyleri suw hám onda

erigen mineral duzlardı sińirip, suw otınıń jasawı ushın jaǵday jaratadı.

Suw otında júz beretuǵın fotosintez procesi nátiyjesinde sintezlengen uglevodlar zamarrıqtıń azıqlanıwı, ósiwi hám rawajlanıwına imkan beredi.

Sobıqlı ósimliklerdiń tamırında ushıraytuǵın túynek bakteriyaları ósimlik tamırında jaylasıp, hawa quramındaǵı azottı ózlestiredi, azottan aldın ammiak, keyin aminokislotalar sintezleydi. Sobıqlı ósimliklerdiń azotfiksaciyalawshı bakteriyalar menen payda etken simbioz qatnası olardıń topıraq quramındaǵı azot az bolǵan jerlerde de ósiwi hám rawajlanıwına jaǵday tuwdıradı jáne topıraq ónimdarlıǵın arttıradı. Bul process awıl-xojalıǵı eginlerin almasıp egiwdi ámelge asırıwdıń tiykarı bolıp esaplanadı.

Mikoriza – qalpaqshalı zamarrıqlar hám joqarı dárejeli ósimlikler ortasındaǵı qatnas bolıp, joqarı dárejeliler zamarrıqtan suw hám onda erigen mineral duzlardı sińiredi, zamarrıq bolsa óz náwbetinde sheriginen uglevodlardı

ózlestiredi. Tamırında mikoriza bolǵan ósimlikler mikoriza bolmaǵan ósimliklerge salıstırǵanda jaqsı ósedi.

Termitler hám olardıń isheginde jasawshı bir kletkalı qamshılılar

ortasındaǵı qatnaslar. Termitler aǵash penen azıqlanadı, biraq olar sellyulozanı tarqatatuǵın fermentleri bolmaǵanı ushın onı sińire almaydı. Bir kletkalı qamshılılar bolsa sellyulozanı tarqatatuǵın ferment sintezlep sellyulozani qantqa tarqatadı. Termitler qamshılılarsiz ashlıqtan nabıt boladı. Qamshılılar termitlerdiń ishinde jasaw ushın qolaylı jer, azıq penen támiyinlenedi.