O‘rta Osiyodagi ilk davlat uyushmalari r e j a: 1

«Men borliqning Qo'riqchisiman.

Nomdir menga tag'in Himoyat

Yana bir nom bilguvchilikdir

Voqiflikdir yana bir tarzim,

Mening nomim Haqgo'ylik erur

Menivg pomim aldovsizlikdir.

Mening nomim Asraguvchidir

Mening nomim erur Qaqshatqich,

Ostin-ustun qilguvchi ham men

Barchani vayron etguvchi ham men,

Yo'qlikdan bor etguvchi ham men,

Yana bir nomim ezgu harorat,

Haqqoniyat yana bir ismim».

«Avesto» kitobida materialistik dunyo, borliq muqaddaslashtiriladi. Yer, suv, havsni bulg'ash, ifloslantirish eng og'ir gunohlar qatoriga qo'shiladi. Oxuramazda «erga yaxshi, sog'lom urug'lar sepishdan ortiq savob ish yo'q.» deydi. Xudoi taoloning bu aytganlariga amal qilish, 10 ming marta ibodat etish yoki yuzdab joaivorni xudo yo’liga qurbonlikka so'ykshdan afzayaroq hisoblangan. Ohuramazda yerga ekin ekishni yerdagi yoyauzliklarga barham berishdan iborat, deb hisoblaydi. Bashoratlardan birida: «Olam go'zalligi dehqondan, dehqonchilikdav, kimki yerga urug' qadabdi, u odamiylikka imov keltiradi, yagona shu yo’lgina haqiqat bo’lib, qolgani sarobdir», deyiladn. Boshqa bir bashoratda esa quyidagn jumlalarni: o'qiydi «Bug'doy o'stirila boshlasa, devlarni terbosadi, sovrilgan. Bug'doy tayyor bo’lsa, devlar zaiflashib qoladi. Un tayyor bo’lgach, devlar kolayu fig'on chekishadi. Devlarni mag'lub etish uchun xonadonda ham isha unli oaqat bo’lishi lozim. Bu ovqatni odam yegandan so'ng devlar juda qizishib ketishadi va qocha boshlashadi».

Oxuramazda qonunlarida qo'riq va bo'z yerlarni o'zlashtirish, uni jamoa o'rtasida adolatli. taqsimlash eig savobli ishlardan xdsoblangan. Undan keyingi savobli ish esa, oziq-ovqat tayyorlash, uy hayshnlary va chorva mollarini Ko’paytirishdan iborat bo’lgan. Zardusht xudo nomidan hukmdorlarga qarata bundaya deydi: «Yomea ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na sog'lom, baquvvat.Bolalarga ega bo’ladi. Yomon ovqatlanipvdan odob-axloh ham aynib ketadi. Agar non mo'1-ko'l bo’lsa, muqaddas so'zlar ham yaxshi qabul qilinadi». Bir qarashda oddiygina ko'rinadkgan bu so'zlarda juda katta falsafiy ma'nolar, tarbiyaviy o'gitlar borligiga amin bo’lamiz. Zardushtiylik o'gitlarida ona zamrgnga, dehqonchilikka, hunarmao'dchilik, chorvachilik, Vatan va xalqqa ulur muhabbat ruhi markaziy o'rinni egallaydi. Buni byaz zardushtiylikning Navro'z, Ro'za, Mehr va boshqa barcha marosimlarida ochiq-oydin ko’ramiz. Yosinning 29-bashorat 5-hikmati va 50- bashorat 8-hikmatida ibodatdan so'ng ikki kaftni oldinga ochiq holda yozib ko'targan holda Olloxdan o'z talablarini qon-dirishni ilzdjo qilish rasm-rusmi haqida gap boradi. Undagi bashoratlarda yer, osmon, ummon boshlanishi, jannat xdqida fikrlar bay on qilinadi.

Bashoratlardagi Odam Ato haqidagi fikrlar o'ziga xos bnr tarzda bayon etiladi. Unda ta'kidlanishicha, lyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda irodasiga ko’ra 900 yil yashaydi va u shu davrda odamlarni, hayvon va qushlarni parvarksh qiladi, qizil shu'lali olozni Ko’paytiradi, Oxuramazda lyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovg'a qiladi. yer odamlar yashashi uchun torlik qilib qolganda u nayzani yerga sanchib yerni kengaytirishni iltijo qilib xudodan so'raydi va unga erishadi. Oxuramazda Odam Atoga yerga sovuq ofat kelayotganligini va uni oldini olish lozimligini o’tdi. lyim o'ziga bir uy qurib xayvonot va o'simlik zotlarining eng yaxshilaridan bir juftdan olib bu uyda ularni saqlab qoladi va shu tariqa Odam Ato tirik tabiatni ofatdan saklab qolishga erishadi.

Ammo Odam Ato o'z qilgan ishlaridan ortiqcha mag'rurlanib ketadi va xudo tomonvdan taqiqlangan ne'mat- qoramol go'shtidan iste'mol qilib qo'yadi, U xudoning qahriga uchraydi va abadiyliqdan judo bo’ladi. Odamzod hayotining bu byrinchi bosqichidan so'ng kkkinchi bosvdch boshlaiadi. Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uniig diniy islohoti bilan bog'liq. Bu davr din va imon uchun kurash bilan xarakterlanadi. Olib borilgan 3000 yillik kurashlardan so'ng Zardusht farzandi boshchiligida dunyoda tinchlik, osoyishtalik va farovonlik yuzaga keladi. Yomonlik va yovuzlik kuchlari timsoli bo’lgan dev Axriman yengiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim bo’ladi, Barcha o'lgailar tirilib xudo oldiga keladilar va o'z qilmishtke chirmishlari bo’yicha unga hisobot beradilar. Xudoi taolo ham ma ishlardan voqif va uni ko'rib turibdi. Xudoni aldab bo’lmaydi. Zardushtiylik dini bo’yicha odamzod olamdan o'tgach uch kunga qadar joni uning tanasida saqlanadi. To'rtinchi kunida har bir odam zoti go'zal qiz qiyofasio'ash o'z mahrami farishta yo’lboshchiligida narigi dunyodagi qilKo’prik «Chinvot»dan o’tdi. Yaxshi va yzgu ishlar qilgan insonlarga bu Ko’prik kengayib turadi va yo’l beradi. Undan omoneson o'tgan har bir zot abadiy rohatfarog'atga jannatga yo’l oladi va o'liklar tiriladigan kunda o'z tanasiga jon kirishini kutib yotada. Yomon va yovuz ishlar bilan shug'ullanganlarga «Chinvot» qilday torayadi va ular jahannam azoblariga maxdum bo’ladilar, do'zaxga tushadilar.

«Avesto»ning uchinchi kitobi «Vasparat» deb ataladi. Bu kitobda. olamni, haisha narsani bilishga oid pandu nasihatlar o'rin olgan. Kitob asosan ibodat namozlari yig'indisi bo’lib, 25 qismdan iboratdir. Bu kitob «Bundaxash», qadimiy Eron tili paxlaviy tilidan yozilgan. Yeshtlar va Yosinlar uch qatlamdan iborat: birinchisi xalq zposlarining Zardushggacha bo’lgan qo'shiqlari (she'rlari), ikkinchisi Zardusht xat (noma)lari va uchinchisi Zardusht urushda halok bo’lgandan deyarli bir asr key in kitob holiga keltirilgan va «Kichik Avesto» nomi bshgan yuritiladigan qismi hisoblanadi. Shiming uchun «Avesto»ning dastlabki ilk va kichik (so'nggi) qismlarida uning asssiy qismi Zardusht nomalarinm bir-biridan farq qila bilish kerak. Zardushtnomalar ko'i xudolikni, o'tga va tabiatning stixiyali kuchlariga sajda qilib sig'inmshni qoralaydi va yakka xudolikka da'vat qiladi. Shu paytga qadar ilmiy adabiyotlzrda bildirilgan fikrlar asosan «Kichik Avesto»ga asoslangan g'oyalar bo’lgan. Bunda Ko’p xudolilik bilan yakka xudolilik goyasi aralashib, qorishib ketganligadan Zardushtiylikni Ko’p xudolilik va ikki xudolilik dini sifatida qarab kelganlar. Bu yakka xudolilikka asoslangan Zardushtiylikni asosiy yo'nalishi Ko’p xudolilikdan iborat bo’lgan mazdaniylik bilan aralashtirish oqibatidir. Zardushtgacha ham Oxura, Matra, Mazda va boshqa xudolar hakida fikrlar bo’lgan. Ammo u xudolar xuddi odamlardek hayot kechirganlar. Zardusht talqinidagi Xudo Oxuramazda esa Oliy ibtido bo’lgan, uning xotin, bolachaqalari yo'q. U ham ma narsani, butun borliqni yaratuvchi Oliy ruh bo’lib, barcha ezguliklar va yaxshiliklar bilan odamlar qalbini munavvar qiladi. Zardusht asos solgan yakka xudrlilik dini Eronda Aham oniylar hokimiyat tepasiga kelib, ular Markaziy Osiyoni bosib olgach zavolga uchraydi. To'gri, Eron shohlari o'z saltanatlarini barqaror qilishda zardushtiylik dinining aham iyati va o'rniga yetarli darajada baho berganlar. Ammo bu dindagi o'rtahol dehqonchilik, mo"tadil kamtarona hayotdan iborat turmush tarzini ilohiylashtirib, quldorlik munosabatlarini qoralash Eron shohlariga yoqmaydi.

«Kichik Avesto»da Oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o'rnatuvchilikdan ko’ra Ko’prok kabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib koladi. Aham oniylar Yunonistonni bosib olish uchun olib borgan urushlari ham da Yunonlarning Eron va Turonni ishg'ol kilishlari oqibatida Oxuramazda Yunonistonda bosh xudo Zevs, Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Aham oniylar Zardushtiylikni o'z e'tiqodlariga bo’ysundirgan bo’lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo'q qilib tashlamoqchi bo’ldi, bu dinga oid kptoblarni butunlay yoktirib yubordi. «Avesto» haqida Abu Rayhon Beruniyning «Utmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarida szib qoldirgan ma'lumotlari diqkatni tortadi. Beruniy bunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida o'n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o'ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shutng uchun «Abisto»ning beshdan uchi yo'qolib ketdi. «Avesto»o'ttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo'lida o'n ikki nask cham asi qoldi».

O'lkamiz arab xalifaligi ko'shinlari tomonidan fath etilib, islom dinining tarqalishi davrida ham zardushtiylik va uning mukaddas kitobi «Avesto» qattiq ta'qib ostiga olindi.

Zardushtiylikning Markaziy Osiyoda vujudga kelganligi va uning jahon madaniyatiga ko'rsatgan ijobiy ta'sirini inkor etib bo’lmaydi. «Avesto»ning biztacha yetib kelganligi uchun eng avvalo ingliz va frano'uz olimlaridan. minnatdor bo’lishimiz kerak. Chunki, 1755 yilda frano'uz olimi A. Dyupperon Dindistonga ilmiy safar qilib, u yerdati zardushtiy (mazdaiy) lar orasida uch yil yashadi, ularning ibodatlari, urfodatlari bilach yaqikdan tanishdi va «Avesto»ni frano'uz tiliga tarjnma klldi. «Avesto» G'arbiy yevropa, Eron va Hindiston orqali bizga yetib kelganligidan undaga nomlar, ismlar va terminlar asliga tug'ri kelmaydi.

Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi vishudsl (Gushtasp) huzuriga kelib, «Avesto» ii unga tortiq qnladi. O'ng va so'l tomoilari kesilgan qo'ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qo'lida bir eski qog'ozni Ko’kragiga mahkam bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp qasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va Gushtasp kunduzgi uyqudan uyg'onib ketgan. Zardusht «Avesto» kitobini Gushtasp oldiga qo'ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kktob hzqiqagan seniki bo’lsa, sen shu kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan bo’lsang, meni misniig zararidan saqlagin», dedi, So'ng uning iltijosiga ko’ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni Zardushtning Ko’kragiga va qorni ustiga quydilar, Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo’lib yopishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahado'an e'tiboran Gushtasp Zardusht e'tiqodkni qabul qildi va o'ziga tobe o'lkalarga bu ehtiqodni qabul qilishni buyurdi.

Tarixdan ma'lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII asrigacha qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o'lkalarda diniy e'tiqod sifatida yashadi.

Zardusht yashagan va «Avesto» kitobi yozilgan davrda Markaziy Osiyoda aholiving asosiy qismi o'troq hayotga, dehqonchilik va hunarmlndchilshja o'ta boshlagan, ko'chmanchi chorvachilikka e'tibor kuchaygan, qadimgi shahar lar va deqqonchilik viloktlari (So'g'diyona, Marg'iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm) ning shakllannsh jarayoni kechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy va iqtioodiy o'zgarishlar uning taraqqiyot yo'yaiga gov bo’layotgan mafkurash yangilashni, yangi jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga oshirishni talab etar zdi. «Avestoda ana shu islohiy talab o'z ifodasini topdi.

«Avesto» asarida pagriarxal urug' jamoasi haqida, uning so'nggi kismi Videvdotda iktisodiy tengsizliq, sinfly tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi vaundagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to'g'risida kimmatli ma'lumotlar beriladi. Shunday qilib, «Avesto» miloddan avvalgi IX-VII asrlar Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot qaqida g'oyatda muhim ma'lumotlar beruvchn xalqimizning merosiy ma'naviy boiligidir.

«Avesto»da keltirilgan jamiyatggang ijtimoiy tarkibi haqida ma'lumotlarga suyanib fikr yuritadigan bo’lsak, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragida Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, yangi, ilk synfiy jamiyat tarkib topayotgan jarayonning guvoh i bo’lamiz.
Tayanch tushinchalar:

Zardushtiylik, Zardo’sht, Gushtasp, Gatalar, yakka xudolik, monoteizm, Videvdot .
Nazorat savollari:

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so’zi”

gazetasi, 7 aprel, 2000 yil.

2.Sh.Karimov, R.Shamsuddinov. «Vatan tarixi» Toshkent, “O’qituvchi”, 1997.

3.«Jamiyat va boshqaruv» jurnali, N° 4, 2004 .

4.«O’zbekiston tarixi» 6-sinf uchun darslik. Toshkent, “O’qituvchi”, 2003.

5.Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning Y asrigacha) T. O’qituvchi. 1994.

6. Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi (birinchi kitob) T.; “Sharq” 2010.