O'rta Osiyoda qo'llanilgan kalendarlar

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O'rta Osiyoda qo'llanilgan kalendarlar

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

Reja: 

1.   

Ilk o'rta asrlardagi O'rta Osiyoda tashkil topgan davlatlar 

2.   

IX-XII asrlarda diyorimizda"Renessans" 

 

3. Ijtimoiy-iqtisodiy,siyosiy diplomatic aloqalar

 

1-VI  asr  o`rtalarida  Oltoy  va  Janubiy  Sibirda  yashagan  turkiy  qabilalarni 

birlashtirgan  yangi  davlat  vujudga  keldi.  Bu  davlat  tarixga  Turk  xoqonligi  nomi 

bilan kirgan. Uning asoschisi Bumin edi. 552-yilda Bumin "xoqon" deb e'lon qilindi. 

Oltoy  xoqonlikning  markazi  qilib  belgilanadi.  Turklarning  g`arbga  tomon 

yurishlariga Istami boshchilik qiladi. Unga "Yabg`u xoqon" degan unvon beriladi. 

Tez  orada  Yettisuv  va  Sharqiy  Turkistonga  tutashgan  yurtlarda  yashovchi  turkiy 

qabilalar  bo`ysundiriladi.  555-yildayoq  turklar  Sirdaryo  va  Orol  dengizi 

bo`ylarigacha cho`zilgan keng o`lkalarni egallaydilar. Xoqonlik chegarasi Eftaliylar 

davlati hududlariga borib yondoshadi. 

558-yilda turklar Yoyiq (Ural) va Itil (Volga) bo`ylarini zabt etadi. 575-576-yillarda 

Shimoliy Kavkazning bepoyon yerlarini egallab, Qrim yarim oroliga kirib boradilar. 

Sosoniylar Toxariston va Chag`oniyonni eftaliylardan tortib oladilar. 

Eftaliylar davlatining qulashi 

Turk  xoqonligining  eftaliylar  bilan  to`qnashishi  muqarrar  edi.  Bunday  murakkab 

siyosiy vaziyat xoqonlikni Eron, so`ngra Vizantiya bilan yaqinlashtiradi. Uzoq vaqt 

eftaliylar tazyiqida yashagan sosoniylar bu davlatning tamomila barbod bo`lishidan 

manfaatdor  edi.  Xusrav  I  Anushervon  (531579)  tashabbusi  bilan  yuzaga  kelgan 

o`zaro  harbiy  ittifoq  Eron  shohining  Istamiga  kuyov  bo`lishi  orqali  yanada 

mustahkamlanadi. 

---

Eron askarlarining Balxga hujumi , ko`magida turklar 563-yilda Eftaliylar davlati 

yerlariga bostirib kiradilar. Parak (Chirchiq) vodiysi va uning markazi Choch shahri 

ishg`ol  qilinadi.  Sirdaryodan  o`tib,  Zarafshon  vodiysiga  kirib  boradilar.  Ular 

Samarqand,  Kesh  va  Naxshabni  egallab,  Buxoroga  yaqinlashadilar.  Sakkiz  kun 

davom etgan shiddatli jangda eftaliylar qo`shini yengiladi. 

Shunday qilib

, janubdan 

Eron  sosoniylaridan,  shimoldan  esa  Turk  xoqonligidan  563-567yillarda  zarbaga 

uchragan  Eftaliylar  davlatibir  asrdan  oshiqroq  hukmronlikdan  so`ng,  tamomila 

barbod bo`ladi. Natijada mag`lub davlatning merosi o`zaro bo`linib, Araudaryoning 

janubiy  qirg`oqlarigacha  bo`lgan  viloyatlar  Eron,  uning  sohillari  bo`ylab  Kaspiy 

dengizigacha cho`zilgan yerlar Turk xoqonligi tasarrufiga o`tadi. Eftaliylar davlati 

qulagach,  vaziyat  tubdan  o`zgaradi.  Endilikda  o`z  chegarasini  shimoli-sharqqa 

tomon kengaytirib olgan Eron Amudaryodan to Suriyaga qadarli Ipak yo`li ustida 

haqiqiy  sarbon  bo`lib  oladi.  Uzoq  Sharqdan  Eron  hududlarigacha  karvon  yo`li 

nazoratini o`z homiyligi ostiga olgan turklar esa Eron orqali Vizantiya bilan bevosita 

savdo qiladigan bo`ldi. 

VI  asrning  70-80-  yillarida  Enasoyning  yuqori  oqimidan  to  Amudaryo 

bo`ylarigacha, Manchjuriyadan to Kimmeriy (Qora dengiz) Bosforigacha cho`zilgan 

ulkan  maydonda  Turk  xoqonligi  tashkil  topdi.  Bu  ulkan  davlat  Xitoy,  Eron  va 

Vizantiya kabi zamonasining yirik davlatlari bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlar 

o`rnatib, ular qatoridan munosib o`rinni egallaydi. 

Buxorxudotlar dirhami.VIII asr. 

Qo`sh tasvirli Chag`oniyon jez tangasi 

Turk xoqonligining boshqaruvi 

Turk xoqonligi qanchalik katta bo`lmasin, chinakam markazlashgan davlat emas edi. 

Uning  asosi  turkiy  tilda  so`zlashuvchi  qabilalar  ittifoqidan  iborat  bo`lgan.  Bu 

ittifoqni  xoqon  boshqargan.  Hukmdorning  hokimiyati  urug`-aymoq  udumlariga 

tayangan  harbiy-ma'muriy  boshqaruvga  asoslangan.  Mamlakat  ko`chmanchi 

---

chorvador  va  o`troq  dehqon  aholiga  bo`linardi.  Ko`chmanchi  chorvador  aholi 

"budun" yoki "qora budun" nomlari bilan yuntilgan. Budun o z navbatida qabilalar 

ittifoqi  birlashmasini  tashkil  etardi.  U  "o`n  o`q  budun"  yoki  "o`n  o`q  el"  deb  - 

yuritilgan.  O`n  o`q  budun  yoki  elning  hokimi  "yabg`u"  yoki  "jabg`u"  nomi  bilan 

atalardi.  Yabg`u  darajasiga  faqat  xoqon  urug`iga  qonqarindosh  bo`lganlargina 

ko`tarilardi. Shu boisdan ba'zan u "yabg`u xoqon" deb ulug`langan. o`n o`q el sardori 

bir tuman (ya'ni o'n ming) suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy bo`linmaning 

tumanboshisi “shad" deb yuritilgan. 

o`rta Osiyoda hukmronlik o`rnatilgan dastlabki davrda turk xoqonlari mamlakatning 

o`troq aholi yashaydigan obod viloyatlarini ko`chmanchilar ixtiyoriga topshirsalar-

da,  ammo  aholining  ichki  hayotiga  deyarli  aralashmaydilar.  VI  asrda  Chirchiq, 

Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo havzalarida o`ndan ortiq mayda hokimliklar 

mavjud  edi.  Ularning  iqtisodiy  va  siyosiy  boshqaruvi  yerli  sulola  hukmdorlari 

qo`lida  qoldirilib,  turklar  ulardan  faqat  boj  va  yasoq  undirib  olish  bilan 

cheklanadilar. 

Mustahkam markazlashgan davlat- bu barcha hududlari yagona hukmdor hokimiyati 

tomonidan idora qilinuvchi davlatdir. 

Xokonlikning bo`linishi 

Turk  xoqonligi  turli-tuman  turkiy  qabilalarni  kuch  bilan  birlashtirish  natijasida 

tuzilgan edi. Har bir qabilaning o`zi bir nechta urug` birlashmasidan iborat bo`lgan. 

Kattakatta qabilalar yoki qabilalar ittifoqi markaziy hokimiyatga bo`ysunmaslikka 

intilganlar.  Turk  xoqonligi  tasarrufida  bo`lgan  hududlardagi  hokimlar  mustaqil 

bo`lishni istar edilar. 

Bu  omillar  xoqonlikning  mustahkam  markazlashgan  davlatga  aylanishiga  imkon 

bermagan. Bo`ysundirilgan hududlarni  mahalliy  hokimlar  orqali  boshqaruv  tartibi 

xoqonlikni tobora zaiflashtira borgan. Buning ustiga, Vizantiya, Xitoy va Eron bilan 

doimiy raqobat xoqonlik ahvolini yanada og`irlashtirgan. 

Oqibatda

, Turk xoqonligi 

---

VI  asrning  80-yillari  oxirlarida  ikkiga  -  Sharqiy  turk  xoqonligi  va  g`arbiy  turk 

xoqonligiga bo`linib ketadi. 

Budun- chorvador aholi. 

Xoqon- buyuk hukmdor,podshoh,imperator 

Yabg`u hoqon- xoqon urug`idan bo`lgan el-yurt hokimi. 

Shad- o`n ming qo`shin qo`mondoni 

5§-G`arbiy Turk Xoqonligi 

Tayanch tushunchalar: g`arbiy turk xoqonligi. Yabg'u. Boshqaruv tartibi. Ijtimoiy 

hayot. Abruy qo'zg'oloni. 

Choch tangasi.VII asr 

Mahaliy hokimlarga xoqon tomonidan yabg`u unvoni berilgan. 

Xoqonlik hududlari va boshqaruv 

2-9-asrning  20-yillarida  Movarounnahrda  Asad  ibn  Somon  va  uning  oʻgʻillari 

xalifatga sodiqliklari bilan namoyon boʻlgan. koʻtargan Rafi ibn Lays qoʻzgʻalonini 

bostirishga  erishdilar.  Ularning  bobosi  Somon  Fargʻonaning  dehqon  oilasidan 

chiqqan  (uning  Bal  yoki  Termez  viloyatlaridanligi  haqida  farazlar  ham  mavjud). 

Xalif  al-Maʼmunga  sadoqatli  xizmatlari  evaziga  Xuroson  noibi  Xasan  ibn  Abbad 

(819-821  yy.)  Asad  ibn  Somon  oʻgʻillarini  muhim  viloyatlar  va  shaharlarning 

hokimi etib tayinlaydi. Nuhga - Samarqand, Ahmadga - Fargʻona, Yahyoga - Shosh 

va Ustrusxon, Ilyosga - Xirot tuhfa etiladi. Nuh oila sardori boʻlgan, uning oʻlimidan 

soʻng bu vakolat - Ahmad ibn Asadga oʻtgan. Ahmad davrida somoniylar xalifat va 

toxiriylardan muxtoriyat olishga erishadilar. Ahmad ibn Asad oilasi somoniylarning 

barcha hududlarini oʻziga  boʻsundirib, Movarounnahrda ulkan  davlat  barpo  etadi. 

Ahmad  siyosati  Samarqandda  hukmronlik  qilgan  uning  oʻgʻli  Nasr  tomonidan 

---

davom  ettiriladi.  Somoniylarning  taʼsirini  inobatga  olib,  xalif  Mutadim  875  yili 

poytaxti Samarqand boʻlgan Movarounnahr boshqaruvini butunlay Nasr ibn Ahmad 

(875-892  yy.)  ihtiyoriga  topshiradi.  874  yildan  buyon  Boxoroni  boshqargan  Nasr 

ukasi  Ismoil  (892-907  yy.)  892  yili  Movarounnahr  amiri  boʻladi.  900  yili  Ismoil 

Somoni  Bal  yonida  boʻlgan  jangda  Saffarid  Amr  ibn  Leysni  magʻlubiyatga 

uchratadi.  Natijada  Xuroson,  keyinchalik  esa  Siston  somoniylar  davlati  tarkibiga 

qoʻshib olinadi. Xuroson 999 yilga qadar Nishapurdagi somoniy noibi tomonidan 

boshqarilgan.  Ahmad  ibn  Ismoil  (907-914  yy.)  oʻz  otasi  Ismoil  davlatiga  vorislik 

qiladi. 10-asrning 30-40-yillarida somoniy  Nasr II (914-943) hukmronligi davrida 

davlatda karmatlar taʼlimoti keng tarqaladi va unga qarshi uning oʻgʻli Nuh I (943-

954)  kurash  olib  boradi.  Somoniylar  davrida  Movarounnahrda  hunarmandchilik, 

qurilish va madaniyat gullab-yashnaydi. Karvon savdosi muhim ahamiyat kasb eta 

boshlaydi.  Buyuk  ipak  yoʻli  qayta  jonlanib,  uning  yangi  shahobchalari  paydo 

boʻladi.  Shaharlar  yangidan  quriladi.  Toʻquvchilik,  kulolchilik,  mischilik, 

duradgorchilikning 

yangi 

markazlari 

yuzaga 

keladi. 

Shaharlar 

ichida 

karvonsaroylar,  masjidlar  va  madrasalar  bunyod  etiladi.  Oʻsha  davrda  buyuk 

qomusshunos olimlar al-Xorazmiy, al-Fargʻoniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu 

Rayxon  Beruniy,  Sharshohiy  va  boshqalar  yashab  ijod  etgan.  945  yildan  buyon 

Xurosonda  betinim  notinchliklar  boshlanadi.  Somoniylar  Abdul-Malik  ibn  Nux 

(954-961) va uning ukasi Mansur (961-976), oʻgʻli Mansur - Nux II (976-977), Nux 

II oʻgʻli - Abdul-Malik II (997-999) zamonida davlat asta-sekin zaiflasha boshlaydi. 

999  yili  Somoniylar  Movarounnahrni  turk  hukmdorlari  -  qoraxoniylarga  boy 

beradilar  va  shu  tariqa  Somoniylar  davlati  tugatildi.  Sominiylarning  soʻnggi 

hukmdori Abdul-Malik II ning ukasi al-Muntasir 1005 yili oʻldirilgan. 

3-asrning  birinchi  yarmida  Yettisuv  va  Koshg‘arda  yashovchi  turk  qabilalari: 

qorluq,  jikil  (chigil)  va  yag‘molarning  ijtimoiy  va  iqtisodiy  hayotida  katta 

o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bir tarafdan, ularning o‘troq hayotga ko‘chishi kuchayib, 

dexqonchilik  xo‘jaligi  kengayadi,  shaxarlar  kutariladi,  savdo  va  xunarmandchilik 

usadi.  Ikkinchi  tarafdan  esa  ilk  feodal  munosabatlar  rivoj  topib,  turk  jamoalari 

---

urtasida  sinfiy  tabaqalanish  keskin  tus  oladi.  Chorvador  qabilalarning  ichki 

hayotidagi bunday o‘zgarishlarda, shubhasiz, bir tomondan, Yettisuv va Koshg‘arni 

kesib utgan qadimiy karvon yo‘li buylab qad kutargan savdo shaharlariyu vohalarda 

vujudga  kelgan  dexqonchilik  qishloqlari  aholisining  roli  katta  buldi.  Ikkinchi  to-

mondan esa kushniMovarounnahrning o‘troq axolisi bilan ularning yaqindan olib 

borgan  iqtisodiy  va  madaniy  aloqalarining  ta’siri  kuchli  buldi.  Shunday  qilib, 

murakkab  ichki  jarayonlar,  feodal  dexqonchilik  dunyosi  va  karvon  yo‘lidagi  boy 

savdo-xunarmandchilik shaxarlarining bevosita ta’siri chorvador turk qabilalarining 

ijtimoiy  hayotida  ilk  feodal  munosabatlarining  shakllanishida  asosiy  omil  buldi. 

Buning oqibatida bu hududlarda siyosiy vaziyat nixoyatda keskinlashib ketdi. 

X  asr  o‘rtalarida  Issiqkulning  janubi  va  Koshg‘arda  yashagan  yag‘mo  qabilalari 

kuchayib, avval uzlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilalari bilan yagona 

ittifoqda birlashadi. So‘ngra 

ular Yettisuvga xuruj qilib

, qorluqlarni buysundiradi va 

bu ulkan hududda qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar. 

Yozma manbalarda yag‘molar turk qavmlari ichida madaniy jihatdan eng qolog‘i 

deb  ta’riflanadi.  Ular  asosan  yilqichilik  va  quychivonlik  bilan  shug‘ullanar  edi. 

Muynali  hayvonlar  xamda  ov  qushlarini  ovlardi.  Dexqonchilik  bilan  kam 

shug‘ullanardi. Yag‘molar turk qabilalari orasida eng jangovari hisoblangan. Jikillar 

esa yag‘molarga nisbatan birmuncha madaniyroq va boy qabila bulgan. qoramol, 

quy  va  yilki  podalariga  ega  bulishgan.  qora  uylarda  yashasa  ham,  qorluqlarniki 

singari shaxar  va qishloqlari bulgan. yarmo  va  jikillarga nisbatan  qorluqlar  ancha 

madaniyatli  aholi  hisoblangan.  Turk  qabilalariga  tegishli  yurtlar  orasida  ular  eng 

obod  joylarga  ega  bulishgan.  Ularning  mamlakatida  qishloqlar  bilan  bir  qatorda 

shaharlar ham bulgan. qorluqlarning ayrimlari muynali hayvonlar ovlash, qolganlari 

chorvachilik xamda dexqonchilik bilan shug‘ullangan. 

Qoraxoniylar  davlatining  tashkil  topishida  jikil  va  qorluqlar  katta  rol  uynadilar. 

Davlatning  yuqori  mansablari  va  qo‘shinda  ular  muxim  urinlarni  egallasalar-da, 

biroq xonlik taxtiga yarmo biylari o‘tirganlar. Bu yangi turk davlatining podsholari 

---

«arslonxon» va «bug‘roxon» unvonlari bilan yuritilgan. Bu ikki oliy daraja buyuk 

xukmdor ma’nosini anglatgan, Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda 

«qora»  so‘zi  bilan  sifatlangan.  Shu  boisdan  taxtda  o‘tirgan  arslonxon  yoki 

bug‘roxonlar  «qoraxon»,  ya’ni  ulug‘  xon  hisoblangan.  Ular  hukmdorlik  qilgan 

davlat esa tarixda «qoraxonyylar davlati» nomi bilan shuxrat topgan. Aslida «arslon" 

jikil qabilasining totemi — ajdodi ibtidosi xisoblangan. «bug‘ra» esa yag‘molarning 

totemi  bulgan.  U  og‘ir  yuk  ko‘taradigan  bichilgan  tuya  ma’nosini  anglatgan. 

Podsholik  darajasiga  qabila  totemlarining  nomlari  bilan  nisbat  berilishiga 

qaraganda,  qoraxoniylar  davlatining  asosini  jikillar  bilan  yag‘molar  tashkil  etgan. 

Davlatni  boshqarishda  qoraxoniylar  qabilaviy  udumining  og‘alik  tartibiga  qat’iy 

rioya  qilingan.  Bu udumga  muvofiq  qabila boshliqlari orasida  eng  yoshi ulug‘ini 

«arslonxon»  yoki  «bug‘roxon»  darajasiga  kutarib,  xukmdor,  ya’ni  qoraxon  qilib 

saylashgan. Odatda u «tamg‘achxon», ya’ni xonlar xoni deb yuritilgan. 

992  yilda  Xasan  Bug‘roxon  boshliq  qoraxoniylar  Movarounnaxrga  tomon  xujum 

boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Shosh, Farg‘ona va boshqa viloyatlarda 

yashovchi  turkiy  qavmlar  xam  qatnashadilar.  Natijada  ular  qoraxoniylar  bilan 

birikib  ketadilar.  Bu  davrda  somoniylar  ma’muriyati  va  harbiy  qo‘shinlar 

boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan turk xojiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, 

deyarli  mustaqil  hukmronlik  qilayotgan  turklashkarboshilari  mamlakatni 

dushmandan  mudofaa  qilish  urniga  xoinlik  yo‘lini  tutib,  qoraxoniylarga  yon 

bosadilar. 

Qoraxoniylarning  Buxoroga  yurishi  oldindan  somoniylarning  eng  e’tiborli  turk 

lashkarboshlaridan  Xuroson  noibi  Abu  Ali  Simjuriy  amir  Nux  ibn  Mansurdan 

yashirincha Bug‘roxon bilan Somoniylar davlatini bo‘lib olish haqida muzokara olib 

boradi. Ikkinchi turk lashkarboshisi Ayach boshliq qo‘shin tor-mor qilinadi va uning 

o‘zi asirga olinadi. Raboti Malik yaqinidaga Harjan yonida yana bir turk xojibi Foyiq 

katta  qo‘shin  bilan  Bug‘roxonga  qarshi  jang  qiladi.  Ammo  Foyiq  jang 

qizg‘inketayotgan  paytda  atayin  taslim  bo‘ladi.  Shu  sababli  Buxoro  himoyasiz 

qoladi.  Nux  ibn  Mansur  poytaxtni  tashlab  chiqib  ketishga  majbur  bo‘ladi. 

---

qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Ko‘p vaqt o‘tmay Bug‘roxon 

sotqin FoyikniTermiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug‘roxon Buxoroda 

uzoq tura olmaydi. Kasallik uni poytaxtni tark etib, o‘z Vatani Koshg‘arga qaytishga 

majbur etadi. Yo‘lda u vafot qiladi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn 

Mansur Buxoroga qaytib, o‘z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk xojibi — 

Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo‘zg‘olonko‘taradi. O‘z 

kuchiga  ishonmagan  Nux  G‘azna  xukmdori  Sobuqtakinni  yordamga  chaqiradi. 

Yigirma mingli qo‘shin bilan u Movarounnaxrga yetib keladi va Nux bilan birlashib 

qo‘zg‘olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan sung Foyiq va Abu Ali 

qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Sobuqtakinning bu yordami zvaziga nux ibn Mansur 

unga «din va davlat xomiysi», uning o‘g‘li Maxmudga esa «Sayf ud-din» yoki «din 

shamshira»  degan  unvonlarni  taqdim  etadi.  Shuningdek,  Sobuqtakinni  Abu  Ali 

Simjuriy urniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda 

Sobuqtakin  va  Maxmudning  siyosiy  xukmronligi  mustaxkamlanib,  g‘aznaviylar 

davlati  tashkil  topadi.  Tez  orada  bu  davlat  kuchayib,  Hindiston  chegarasidan 

Amudaryogacha bulgan yerlarni egallaydi. 

2-masala 

 

O‘rta Osiyo xududida Somoniylar va G‘aznaviy hukmronligi davrida shimoldagi 

turkiy qabilalar bilan do‘stona munosabat olib borilar edi. Lekin bu davlatlarning 

zaiflashib borayotganidan xabar topgan turkiylar O‘rta Osiyoga hujum qila 

boshladilar. Ularning yo‘lboshchisi Bilga Hoqon bo‘lgan67. The first of the Uïghūr 

Khāns of Turkestān who plays any great part in Mohammedan history is Boghrā 

Khān, whose capital was Balāsāghūn, and who ruled over Kāshghar

 

(called Urdu Kend), Khotan, Karakorum, Tarās, and Fārāb (Otrār). 

996 yilda Koraxoniylar Movaronnaxr tomon yana xujum boshlaydilar. Ularga Nasr 

ibn  Ali  boshchilik  qiladi.  Nuxga  yordam  berish  uchun  Sobuqtakin  Chag‘oniyon, 

g‘uzg‘on  va  Xuttalon  xokimlarining  birlashgan  qo‘shinlaridan  iborat  katta  kuch 

---

bilan Keshga yetib keladi. Nuxning xam o‘z qo‘shini bilan unga qo‘shilishini talab 

qiladi. Bu somoniylar amirining xukmdorlik xuquqlarini mensimaslik va ochiqdan-

ochiq  unga  qarshi  chiqish  edi.  Nuh  shubhasiz,  bundan  bosh  tortadi  va  farmoyish 

yuborib,  Sobuqtakinni  Buxoroga  chaqirtiradi.  Bunga  javoban  Sobuqtakin  qo‘shin 

yuborib Buxoroni egallaydi. So‘ngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. 

Natijada  ular  urtasida  shartnoma  tuzilib,  unga  muvofiq  Sirdaryo  xavzasi 

qoraxoniylar  quliga  utadi.  Sobuqtakin  esa  Amudaryodan  janubdagi  yerlar,  shu 

jumladan  Xurosonga  xukmdor  bulib  oladi.  Somoniylarga  Movarounnaxrning 

markaziy  qismigina  beriladi,  xolos.  Biroq  kup  vaqt  utmay  qoraxoniylar  Buxoroni 

bosib oladi. Garchi somoniylar to 1005 yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib 

olishga uringan bulsalar-da, ammo 999 yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan 

zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi barxam topgan edi. Shunday qilib, X asr 

oxirida  Somoniylar  davlati  o‘rnida  ikkita  yangi  davlat  tashkil  topdi:  biri  — 

Koshg‘ardan  Amudaryogacha  chuzilgan  Sharqiy  Turkistonning  bir  qismini, 

Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va qadimgi Sug‘dni uz ichiga olgan qoraxoniylar davlati, 

ikkinchisi  esa  shimoliy  Xindiston  chegarasidan  tortib  Kaspiy  dengizining  janubiy 

qirg‘oqlarigacha bulgan viloyatlarni qamrab olgan G‘aznaviylar davlati edi. Garchi 

Amudaryo  bu  ikki  turk  davlatlari  o‘rtasidagi  chegara 

deb  belgilangan  bulsa-da

, 

ammo  qoraxoniylar Xurosonni  zabt  etilgan  yurtning  ajralmas  qismi  deb  xisoblab, 

uni  o‘z  davlatiga  qo‘shib  olish  uchun  xarakat  qiladilar.  Oradan  ko‘p  vaqto‘tmay 

qoraxoniylar bilan g‘aznaviylar urtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006 va 1008 

yillarda  qoraxoniylar  Xuroson  ustiga  ikki  marta  qo‘shin  tortadilar,  Balh  Tus  va 

Nishopur shaxarlari zabt etiladi. Ularning xarbiy yurishini Sulton Maxmudga qarshi 

bulgan  Xurosonning  mulkdor  feodallari  qullab-quvvatlaydilar.  Lekin  Maxmud 

g‘aznaviy  qoraxoniylarga  zarba  berib,  Xurosonni  uz  davlati  tasarrufida  saqlab 

qolishga muvaffaq bo‘ladi. 1017 yilda Maxmud Xorazm ustiga lashkar tortib, uni 

bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barxamtopadi. 

Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi ug‘uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan 

Xurosonga borib o‘rnashganturkman qabilalari kuchayib, uz vaqtida ularga yer berib 

---

xomiylik qilgan g‘aznaviylarga qarshi tazyiq kursatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy 

kurash  boshlanadi.  Bunday  vaziyatdan  foydalangan  qoraxoniylarning  maxalliy 

xukmdori Ibroxim Buritakin 1038 yilda Amudaryo buyi viloyatlari Huttalon, Vaxsh 

va Choganiyonni g‘aznaviylardan tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnaxrni 

va  Farg‘onani  o‘ziga  buysundirib,  mustaqil  siyosat  yurita  boshlaydi.  Natijada 

qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolasog‘unda bo‘l-

gan  Sharqiy  qoraxoniylar,  ikkinchisi  Movarounnaxrdagi  qoraxoniylar  davlati  edi. 

Bu g‘alabalardan sung Ibroxim Tamg‘ach bug‘roxon unvoniga sazovor bo‘ladi. 

1040  yilda  Marv  bilan  Saraxs  (Seraxs)  oralig‘idagi  Dandonakon  degan  joyda 

g‘aznaviylar  bilan  saljuqiylar  qo‘shinlari  to‘qnashadilar.  Bo‘lib  o‘tgan  shiddatli 

jangda Maxmud g‘aznaviy qaqshatgich zarbaga uchraydi. Saljuqiylar g‘aznaviylar 

davlatining  asosiy  qismi  xisoblangan  shimoliy  va  g‘arbiy  viloyatlarini  egallab 

oladilar. Ular tasarrufida G‘azna, Qobul, Qandaxor va Panjob viloyatlarigina qolib, 

u  kichik  davlatga  aylanadi.  Sarkarda  va  xukmdor  Tug‘rulbek  zamonida  (1038— 

1063)  Xorazm,  Iroq  Ajami  (Iroqning  Eron  xududidagi  qismi),  Ozarbayjon, 

Kurdiston  va  Kuxiston  zabt  etiladi.  1055  yilda  saljuqlar  Bog‘dodda  uz  siyosiy 

xukmronliklarini  urnatadilar.  Xalifa  esa  faqat  diniy  ishlardagina  mutasaddi  bulib 

qoladi. Ray shaxri Saljuqiylar davlatining poytaxtiga aylantiriladi. Saljuqiylar bilan 

qoraxoniylar urtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bulsa-da, ammo keyinchalik 

keskinlashib ketadi. Xorazm tomondan ular Xuttalon, Choganiyon,Jand va Savronga 

yurish qilib, qoraxoniylar bilan bir necha bor tuqnashadilar. Bu ikki turk davlatlari 

urtasida  shiddatli  janglar  bulib  utadi.  Hatto  1130  yilda  saljuqiylar  sultoni  Sanjar 

Movarounnaxrga  lashkar  tortib  qoraxoniylar  davlatining  poytaxti  Samarqandni 

ishgoletadi. Natijada qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bulib koladilar. 

4-IX-XII asrlar madaniy yuksalishining shart-sharoitlari. 

Ilm-fan 

Fanda  “Uyg‘onish  davri”  deb  ataladigan  davr  G‘arbiy  va  Markaziy  Yevropa 

mamlakatlarda  XIV-XVI  asrlardagi  rivojlanishining  o‘ziga  xos  xususiyatlarini 

---

ifodalash  uchun  ishlatilgan.  Birinchi  marotaba  “uyg‘onish”  atamasini  XVI  asr 

italyan  rassomi  va  tarixchisi  J.Vazari  o‘z  asarlarida  ishlatadi.  “Uyg‘onish”, 

“uyg‘onish davri” atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish mohiyatini 

ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya’ni antik madaniyatga o‘xshash 

madaniyatni  qaytadan  “tirilishi”,  “uyg‘onishi”  ma’nosida  ishlatila  boshlandi. 

Keyinchalik  fanda  bu  atama  keng  qo‘llanila  boshlandi.  Shu  ma’noda  ko‘pchilik 

tadqiqotchilar  IX-XII  asrlar  O‘rta  Osiyo  xalqlari  tarixida  madaniyatning 

rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham “uyg‘onish” davri deb atalishi yuqorida 

qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar. 

IX-XII  asrlar  O‘rta  Osiyo  xalqlari  tarixida  moddiy  va  ma’naviy  hayotning 

rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda 

Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib 

olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot Arab 

xalifaligi  tartib-qoidalariga  butunlay  bo‘ysundirilgan  edi.  Xalifalik  tarkibiga 

kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham 

joriy  etildi.  Chunki  arab  tili  xalifalikning  davlat  tili  bo‘lsa,  islom  dini  uning 

mafkurasi  edi.  Shu  sababli  bu  mamlakatlarda  arab  tilini  o‘zlashtirishga  intilish 

kuchli  bo‘lgan.  Islomni  qabul  qilgan  aholining  arab  tili  bilan  muloqoti,  ibodat 

vaqtlarida  qur’on  suralarini  tilovat  qilishdan  iborat  bo‘lgan  bo‘lsa,  mahalliy 

zodagonlar  arab  tilini  xalifalik  ma’murlari  bilan  yaqinlashish  va  mamlakatda  o‘z 

siyosiy  mavqelarini  tiklab  uni  mustahkamlashning  garovi  deb hisoblaydilar. Arab 

tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movaraunnahrda 

xatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvi o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo 

bo‘ldi. Chegaralari borgan sari kengayib, ulkanlashib borayotgan xalifalik uchun ilm 

ahli suv va havodek zarur bo‘lib qoldi. Davlatni boshqarishda xalifalik ma’muriyati 

bilimdon  siymolarga  muhtoj  edi.  Chunki  arablar  orasida  bu  paytda  davlat  ishiga 

yaroqli bo‘lgan bilimdonlar ham oz bo‘lib, borlari ham zaif edi. 

Bu  hol  o‘z  navbatida  arab  tili  va  yozuvini  Movarounnahrda  keng  yoyilishiga 

imkoniyat  yaratib  berdi.  Ammo  VIII  asr  oxiri  IX  asr  boshlarida  bo‘ysundirilgan 

---

xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma’murlariga, balki 

o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha boshladi. 

821 yilda Xuroson va Movaraunnahrning noibi etib tayinlangan Tohir ibn Husayn 

xalifalik  o‘ylaganidek  siyosat  yurgizmadi.  U  xalifa  nomini  xutba  nomozidan 

chiqarib  tashlashga  ko‘rsatma  berdi.  Tohiriylar  shunday  qilib  so‘zda  o‘zlarini 

xalifalikning  noibidek  ko‘rsatsalar-da,  amalda  mustaqil  ish  yuritish  harakatini 

boshlab yubordilar. Bu borada diqqatga sazovor tomoni shundaki, tohiriylar nafaqat 

siyosiy  mustaqillikka  intildilar,  balki  xo‘jalikning  ko‘pgina  tarmoqlarini  o‘zlari 

xohlaganday  tartibga  solishga  harakatlar  qildilar.  Ular  qishloq  xo‘jaligini 

rivojlantirish  maqsadida  suv  ta’minotini  yaxshilashga  katta  e’tibor  qarata 

boshladilar.  Katta-katta  ariqlar,  kanallar  qazdirdilar.  Suv  ta’minoti  haqida 

fiqhshunos olimlar risolalar yozib, bu ishni aniq tartib-qoidaga binoan olib borish 

lozimligini  isbotlab  berdilar.  Shunday  qilib,  mustaqil  davlatlarning  paydo  bo‘lish 

uchun zamin paydo bo‘ldi. 

873-yilda Tohiriylar hukmronligi o‘rniga Safforiylar hukmronligi o‘rnatildi. Bu o‘z 

navbatida  Movarounnahrni  Xurosondan  ajralib,  o‘z  mustaqilligini  tiklab  olishi 

uchun  asos  bo‘ldi.  IX  asrning  oxirgi  choragida  Movarounnahr  Somoniylar  qo‘l 

ostiga o‘tib, mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar sulolasining eng 

yirik vakillaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat tuzishga harakat qiladi 

va bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi. 

Somoniylar  o‘z  davlatlarini  o‘zlarigacha  bo‘lgan  sharq  davlatlarining  boshqaruv 

an’analarini  chuqur  o‘rgangan  holda,  ularga  suyanib,  zamon  talablarini  hisobga 

olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar. 

Movaraunnahr  deb  ataladigan  bu  hududda  mustaqil  davlatlarning  tashkil  topishi 

ularda  siyosiy  barqarorlik,  iqtisodiy  rivojlanish  va  madaniy  hayotning  ravnaqiga 

katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv kabi shaharlar 

ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib, rivojlana boshladi. 

---

O‘rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va 

Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro maydonda o‘z mavqei 

va tutgan o‘rni jihatidan katta e’tibor va nufuzga ega bo‘ldilar. Ahmad Nasr, Ismoil 

Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy, To‘g‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash 

singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda 

hayotning  barcha  jabhalarida  yuksalishlarga  erishildi,  davlat  hokimiyati 

mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi. 

Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta’rifi butun 

O‘rta Osiyo davlatlarining IX-XIII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: “...shon-shuhrat 

makoni,  saltanat  ka’basi  va  zamonasining  ilg‘or  kishilari  jamlangan,  yer  yuzi 

adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari yig‘ilgan (joy) edi”. 

O‘rta  Osiyo  hukmdorlari  ilm  ahli  bilan  yaqinlashdilar.  Mamlakatni  boshqarishda 

ularning  bilimi  va  maslahatlaridan  foydalandilar.  Hukmdorlarning  aksariyati  bu 

davrda  o‘z  saroylarida  olim,  shoir  va  usta  san’atkorlar,  turli  sohalar  bo‘yicha 

qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar, 

kutubxonalardagi nodir qo‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar. 

Damashq,  Qohira,  Bag‘dod,  Kufa,  Basra  va  boshqa  katta  shaharlarda  O‘rta 

Osiyodan  borib  fan,  madaniyat  taraqqiyotiga  o‘z  hissasini  qo‘shgan  avlod-

ajdodlarimiz  bu  davrga  kelib  ko‘paya  bordi.  Bag‘dod  shahri  Sharqning  ilm-fan 

markazi  sifatida  olamga  tanildi,  chunki  IX  asrda  bu  yerda  “Bayt  ul-hikma”-

(“Donishmandlar uyi”) Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Bunga monand 

holda  X  asr  oxirlarida  Xorazmda  ham  xalifa  Ma’mun  davrida  (995-997-y.) 

“Donishmandlar  uyi”-“Bayt  ul-Hikma”-“Ma’mun  akademiyasi”  (Xorazm 

akademiyasi) tashkil topdi. Bu ikki ilm o‘chog‘larida Sharqning mashhur va ma’lum 

olimu-allomalari  tahsil  ko‘rganlar.  Ular  orasida  Ahmad  Farg‘oniy,  Al-Xorazmiy, 

Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk allomalarning nomlari bor. 

Muhammad  ibn  Muso  al-Xorazmiy  (783-850)  qadimgi  Xorazm  diyorida  tug‘ilib, 

voyaga  yetadi.  G‘oyatda  o‘tkir  zehn  egasi  va  noyob  qobiliyat  sohibi  bo‘lgan  al-

---

Xorazmiy  yoshlik  chog‘idan  boshlab  aniq  va  tabiiy  fanlarni  o‘rganishga  qiziqdi, 

arab, fors, hind va yunon tillarini egalladi, bu tillarda yozilgan kitoblarni qunt bilan 

o‘qib,  mutolaa  qildi.  U  dastlabki  ta’limni  xususiy  muallimlardan  oldi  va  so‘ngra 

o‘sha davrning yirik ma’rifat markazlaridan biri bo‘lgan Marv madrasasida o‘qidi. 

Xalifa  Xorun  ar-Rashidning  o‘g‘li  Ma’mun  xalifalik  taxtiga  o‘tirgach  (813  y.) 

Muhammad Muso al-Xorazmiyni o‘zi bilan birga Bag‘dodga olib ketadi va u yerda 

tashkil etilgan “Bayt ul-Hikma”ga boshliq etib tayinladi. Bag‘dodda u Suriya, Iroq, 

Eron, Xuroson va Movaraunnahr olimlari bilan ijod qiladi. 

Xorazmiy  matematika,  geometriya,  astronomiya,  geografiya,  tarix  ilmi  va  boshqa 

fanlar sohasida barkamol ijod qildi. Uning “Al Jabr al muqobala” (“Tenglamalar va 

qarshilantirish”), “Hisob al-Hind” (“Hind hisobi”), “Kitab surat al-Arz” (“Yer surati 

haqida kitob”), “Kitab at-Tarix” (“Tarix kitobi”), “Kitab al-Amal Bil Usturlabat” 

(“Usturlob bilan ishlash  haqida  kitob”) kabi  asarlari olimga  jahonshumul  shuhrat 

keltirdi. Xorazmiy yaratgan 20 tadan ortiq asardan bizning davrimizgacha faqat 10 

tasigina yetib kelgan. 

Xorazmiy  ijodi  merosida  “Aljabr  va  al-muqobala”  kitobining  ilmiy  ahamiyati 

nihoyatda buyukdir. Bu kitobi bilan u matematika tarixida birinchi bo‘lib algebra 

faniga  asos  soldi.  “Al-gebra”  atamasi  ushbu  kitobning  “al-jabr”  deb  yuritilgan 

qisqacha nomining aynan ifodasidir. Xorazmiy nomi esa matematikada “algoritm” 

atamasi shaklida o‘z ifodasini topdi. Uning “Al-jabr” asari asrlar davomida avlodlar 

qo‘lida yer o‘lchash, 

ariq chiqarish

, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli 

hisob va o‘lchov ishlarida dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. Xorazmiyning bu risolasi 

XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi. Keyinchalik 

asrlar davomida Yevropa olimlari Xorazmiy asarlarini qayta-qayta ishlab, u asosda 

asarlar  yozadilar.  Xorazmiyning  arifmetik  risolasi  hind  raqamlariga  asoslangan 

o‘nlik  pozitsion  hisoblash  sistemasi  Yevropada,  qolaversa,  butun  dunyo 

taraqqiyotida buyuk ahamiyat kasb etdi, algebrani mustaqil fan darajasiga ko‘tardi. 

---

Olimning  “Kitob  at-Tarix”  (“Tarix  kitobi”)da  Xuroson  ,  Kichik  Osiyo  va 

Movarounnahrning  VIII-IX  asrlar  tarixiga  oid  qisqa  va  aniq  ma’lumotlar  o‘z 

ifodasini topgan. Xorazmiyning “Zij” (“Astronomik jadval”), “Quyosh soati haqida 

risola”  asarlari  falakiyotshunoslik  fanining  rivojlanish  taraqqiyotiga  katta  hissa 

qo‘shdi. 

Abul  Abbos  Ahmad  ibn  Muhammad  ibn  Nosir  al-Farg‘oniy  797-865  yillarida 

yashab ijod qilgan vatandoshimizdir. Ahmad Farg‘oniy o‘z asarlari bilan fan tarixida 

katta iz qoldirdi. U matematika, geografiya, astronomiya, tarix sohalarida ijod qildi. 

Ahmad  Farg‘oniyning  ijodiy  faoliyati  Bag‘dodda  ulug‘  mutaffakir  olim  Al-

Xorazmiy 

rahbarligidagi 

“Baytul-Hikma” 

bilan 

bog‘liqdir. 

U 

arab 

atamashunosligini  paydo  bo‘lishi  va  ilmiy  taraqqiyotiga  munosib  hissa  qo‘shib, 

Bag‘dod  va  Damashqda  rasadxonalar  qurilishida  shaxsan  qatnashdi.  Ahmad 

Farg‘oniyning  kitoblari  dunyoga  ma’lum  va  mashhurdir.  “Kitob  fi  Usul  ilm  an-

Nujum”  (“Falakiyot  ilmining  usullari  haqida  kitob”),  “Falakiyot  risolasi”,  “Falak 

asarlari  sababiyati”,  “Al-Majistiy”,  “Ilm-xayya”,  “Al  Farg‘oniy  jadvallari”, 

“Usturlob bilan amal qilish haqida”, “Oy yerning ustida va ostida bo‘lganida vaqtni 

aniqlash risolasi”, “Yetti iqlim hisobi”, “Usturlob yasash haqida kitob” asarlarining 

qo‘lyozmalari Angliya, Fransiya, Germaniya, Misr, Hindiston, AQSh va Rossiyada 

saqlanmoqda. 

Ahmad  Farg‘oniyning  bu  asarlaridagi  ilmiy  kashfiyotlari  butun  jahon  fani  va 

madaniyatiga  ulkan  va  munosib  hissa  qo‘shdi.  U  812  yilda  quyosh  tutilishini 

oldindan  bashorat  qilib  berdi,  yerning  dumaloq  ekanligini  ilmiy  dalillar  bilan 

isbotlab,  bir  xil  fazo  yoritgichlarni  har  xil  vaqtda  ko‘rilishini,  tutilishini  hamma 

joyda har xil kuzatish mumkinligini izohlab berdi. 

Ahmad  Farg‘oniy  yaratgan  ilmiy  kashfiyotlar  natijalari  qaysi  fan  sohasida 

bo‘lishidan qat’iy nazar g‘oyatda pishiq, puxta va nihoyatda mukammal bo‘lgan. XII 

asrdayoq  olimning  asarlari  lotin  tiliga  tarjima  qilinganligi  va  Yevropaga 

tarqalganligi bu fikrning isbotidir. Yevropaliklar Ahmad Farg‘oniyni “Al Fraganus” 

---

deb ataganlar. Uning asarlarini lotin, nemis, ingliz, fransuz, rus va boshqa tillarga 

tarjima qilganlar. 

Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad Forobiy 873-yilda Forob (O‘tror) yaqinidagi 

Vasij shaharchasida tavallud ko‘rgan va 951-yilda Damashqda vafot etgan. 

O‘rta  Osiyoning  yirik  qomusiy  olimlaridan  biri,  Sharq  uyg‘onish  davrining  eng 

ko‘zga ko‘ringan arbobi, Sharq falsafasining otasi Forobiy avval Forob, Buxoro va 

Samarqandda bilim oldi va turli tillarni o‘rgandi. Bag‘dodga kelgach fanning turli 

sohalari  bo‘yicha  bilimlarini  chuqurlashtirishda  davom  etdi.  U  ilmiy  darajasini 

oshirgach,  fanning  deyarli  barcha  sohalarini  egallab,  160  dan  ortiq  asar  yozdi. 

Forobiyning riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, falsafa, tilshunoslik va adabiyotga 

oid  asarlari butun olamga  mashhur bo‘ldi.  U  yozgan  “Aristotelning  “Metafizika” 

asari maqsadlari haqida”, “Tirik mavjudot a’zolari haqida”, “Musiqa kitobi”, “Baxt-

saodatga  erishuv  haqida”,  “Siyosat  al  Madaniya”  (“Shaharlar  ustida  siyosat 

yurgizish”),  “Fozil  odamlar  shahri”,  “Masalalar  mohiyati”,  “Qonunlar  haqida 

kitob”,  “Tafakkur  yurgizish  mazmuni  haqida”,  “Mantiqqa  kirish  haqida  kitob”, 

“Falsafaning  mohiyati  haqida  kitob”  va  boshqa  asarlar  buyuk  olimning  ilm  va 

dunyoqarash doirasining beqiyos darajada kengligi va chuqurligidan dalolat beradi. 

Forobiy fanning nazariy va falsafiy tomonlarini yoritishga harakat qilgan. U Platon, 

Aristotelning barcha falsafiy, tabiiy, ilmiy asarlariga, Ptolemeyning osmon jismlari 

harakati,  Aleksandr  Afrodiyning  ruh  haqidagi  psixologiyasiga  oid,  Galenning 

tibbiyot  bo‘yicha 

asarlari

,  Epikur,  Zenon,  Yevklid  risolalariga  taqriz  va  sharhlar 

yozdi. Agar ilm-fan rivojidagi o‘zining qo‘shgan buyuk xizmatlari uchun Aristotel 

“Birinchi muallim” unvoniga sazovor bo‘lsa, Forobiy donishmandligi, Aristotelni 

yaxshi bilganligi, qomusiy aqli va ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan katta hissasi uchun 

“Al-muallim  as-Soniy  -  “Ikkinchi  muallim”,  “Sharq  Aristoteli”  degan  mu’tabar 

unvon oldi. 

Forobiyning “Inson tanasining a’zolari haqida”gi risolasi tibbiyot ilmining maqsad 

va  vazifalarini  aniqlashga  bag‘ishlangan.  “Astrologiyaning  to‘g‘ri  va  noto‘g‘ri 

---

qoidalari  haqida”gi  risolasida  astrologlarning  ruhiy  va  ijtimoiy  hodisalar  va 

jarayonlarni  osmoniy  jismlar  haqidagi  ilmiy  taxminlariga  asoslangan  faoliyatini, 

yolg‘on tasavvurlar va uydirmalardan farqlash zarurligini ta’kidlaydi. 

Olimning  ko‘p  jildli  “Musiqa  haqida  katta  kitob”  asari  musiqa  ilmining  katta 

bilimdoni,  sozanda  va  ajoyib  bastakor  ham  bo‘lganligini  tasdiqlaydi.  U  yangi 

musiqa asbobining ixtirochisi ham bo‘lgan. 

O‘rta  asr  fanining  rivoji  va  taraqqiyotida  Forobiyning  ilm  tasnifi  bo‘yicha  olib 

borgan ilmiy ijodiy ishlari g‘oyatda qimmatlidir. U “ilmlarni kelib chiqishi haqida”, 

“Ismlarning tasnifi haqida” va boshqa risolalarida o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan 30 

ga yaqin ilm sohasining tartibi, tasnifi va tafsilotini beradi. 

Forobiyning ilmiy - falsafiy merosi xalqimizning buyuk ma’naviy boyligi sifatida 

asrlar osha avlodlar uchun muhim ijod manbai bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. 

Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy (899-959) Buxoro yaqinidagi Narshax 

(hozirgi Vobkent tumanida) qishlog‘ida 899-yilda tavallud topgan. Narshaxiyning 

ilmiy  asarlari  to‘g‘risida  ma’lumotlar  juda  kam.  Uning  faqat  “Tarixi  Buxoro” 

(“Buxoro tarixi”) asari bizgacha yetib kelgan. Asar qo‘lyozma nusxalarda va hozirgi 

zamon  ilmiy  tarixiy  adabiyotlarda  “Tarixi  Narshaxiy”,  “Taxqiq  ul-Viloyat” 

(“Viloyat haqiqatini aniqlash”), “Axbori Buxoro” (“Buxoro haqida xabarlar”)kabi 

nomlar  bilan  atalib  kelingan.  Asarning  turli  nomlar  bilan  atalishiga  ham  sabablar 

bor.  Bu  asarning  Narshaxiy  tomonidan  yozilgan  dastlabki  asl  nusxasi  saqlanib 

qolmagan. Uning bizgacha yetib kelgan qismi 1128 yilda Quva shahridan bo‘lgan 

Abu  Nasr  Ahmad  ibn  Muhammad  ibn  Nasr  al-Quboviy  arab  tilidan  fors  tiliga 

qisqartirib  tarjima  qilgan  nusxasidir.  Undan  keyingi  yillarda  ham  Narshaxiyning 

asari bir necha tahrirlarga uchragan, ba’zi matnlari qisqartirilgan va so‘nggi voqealar 

asosida  to‘ldirilgan.  Abu  Nasr  Ahmad  Qubaviy  asar  matnini  qisqartirish  bilan 

chegaralanmay,  balki  Tabariy,  Abu  Hasan  Nishopuriyning  “Hazoiq  ul-  ulum”, 

Ibrohimning “Axbar-i Muqanna” kabi asarlaridan foydalanib, uni to‘ldiradi. Ana shu 

---

tariqa,  Buxoro  tarixiga  Narshaxiy  yashab  o‘tgan  davrdan  keyingi,  1178-1179-

yillardan 1220-yillarga qadar bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealar kirib qolgan. 

“Buxoro  tarixi”  asari  o‘zining  ilmiy  ahamiyatini  yo‘qotmagan  va  hozirgi  kunda 

Somoniylar  davri  tarixi  bo‘yicha  eng  noyob,  qimmatli  asar  hisoblanadi.  Asarda 

Somoniylar  davlatining  siyosiy,  iqtisodiy,  madaniy,  ijtimoiy  hayotiga  oid 

ma’lumotlar keltirilgan. Movaraunnahr va Xuroson aholisining arab bosqinchilariga 

qarshi Muqanna boshchiligidagi qo‘zg‘oloni bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlar ham 

bu  asarda  ma’lum  darajada  o‘z  ifodasini  topgan.  Narshaxiy  saroy  tarixchisi 

bo‘lganligi  sababli  hukmron  tabaqa  siyosatini  yoqlab,  xalqning  hokimiyatga 

chiqishini qoralagan. 

Biz o‘rganayotgan davr IX-XII asr fan va madaniyatining ravnaqini Abu Rayhon 

Beruniysiz (973-1048-y.) tasavvur qilish mumkin emas. U o‘z zamonasining barcha 

fanlari - fizika, matematika, astronomiya, geodeziya, tarix, geografiya va bir necha 

boshqa fanlarni puxta egallagan olim bo‘lgan. U 362 hijriy yili (973-y.) Xorazmning 

qadimgi Kat shahrida tug‘ildi. O‘sha davrda Kat shahri Xorazmshohlar - Afrig‘iylar 

sulolasining  poytaxti  bo‘lib,  O‘rta  Osiyoning  Xitoy,  Hindiston,  Yaqin  Sharq 

davlatlari, Kavkaz va Sharqiy Yevropa davlatlari bilan bog‘lab turuvchi savdo va 

madaniy markazlaridan biri edi. Afsuski, Beruniyning zamondoshi Ibn Sinonikiga 

o‘xshagan tarjimayi holi bizgacha yetib kelmagan. Shuning uchun u boshlang‘ich 

ta’limini kimdan, qachon olganligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ammo, bir narsa 

aniqki,  u  yoshligidanoq  ilm-fanga  juda  ham  qiziqqan,  qobiliyatli,  mehnatkash 

bo‘lgan. 

U o‘z ona tili xorazm tilidan tashqari yana bir qancha tillarni-so‘g‘diy, fors, hind, 

yunon va qadimgi yaxudiy tillarni ham o‘rgangan. U Hindistonda bo‘lar ekan, tez 

orada  nafaqat  Hindiston  tarixi, 

madaniyati

,  hatto  sanskrit  tilini  ham  o‘rganadi. 

Xorazmdagi Ma’mun akademiyasining eng ko‘zga ko‘ringan faol ishtirokchilaridan 

biriga  aylanadi.  Shu bilan  birga  u shoh  Ma’mun  II  ning  eng  yaqin  maslahatchisi 

sifatida mamlakat siyosiy ishlarida ham faol qatnashadi. 

---

Beruniy Urganchda yashagan davrda Ibn Sino bilan yozishma olib borgan. Bizgacha 

ularning savol-javoblaridan 18 tasi yetib kelgan. Bu yozishmalar Beruniyning tabiat 

falsafasi va fizika masalalari bilan qanchalik qiziqqanligidan guvohlik beradi. Savol-

javoblarning  mazmunida  Aristotelning  aql  bilan  his  etish  orqali  chiqargan 

xulosalariga Beruniy o‘zining tuzatish va tajriba orqali aniqlagan xulosalarini qarshi 

qo‘ygan. Ibn Sino esa Aristotelni himoya qilgani ma’lum bo‘ladi. 

Beruniy Xorazmda yashagan vaqtda hali juda yosh bo‘lishiga qaramay, Kat shahrida 

muhim astronomik kuzatishlar o‘tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o‘zi asboblar ixtiro 

qilgan.  Beruniy  22  yoshida  o‘zi  tug‘ilib  o‘sgan  vatanni  tashlab  ketishga  majbur 

bo‘ladi va avval Rayga, keyin Jurjonga keladi. Bu yerda mashhur tabib, astronom, 

faylasuf  Abu  Saxl  Iso  al-Masixiy  bilan  tanishadi  va  undan  ta’lim  oladi.  Beruniy 

o‘zining  mashhur  asarlaridan  biri  bo‘lmish  “Qadimgi  xalqlardan  qolgan 

yodgorliklar” asarini Jurjonda yoza boshlagan. 

Tarixdan  ma’lumki,  1017-yilda  Mahmud  G‘aznaviy  Xorazmni  bosib  oladi  va 

Beruniyni ham Xorazmshoh saroyidagi bir qancha olimlar qatori G‘azna shahriga 

olib ketadi. Beruniy G‘azna shahrida 1017 yildan to 1048 yilgacha hayot kechirgani 

ma’lum. Bu yillar Beruniy hayotida o‘ziga xos davr bo‘ladi. Bir tomondan g‘urbatda 

yashagan  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan  ilmiy  faoliyatda  juda  ham  mahsuldor  davri 

bo‘ladi.  Beruniy  faoliyatini  o‘rganuvchi  olimlarning  fikricha,  bunday  hol,  ya’ni 

davlat ishlariga aralashmagan, siyosiy faoliyatdan chetlashgan olim o‘zining butun 

bo‘sh vaqtini ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflaydi. 

Beruniy tabiat fanlarining rivojiga bebaho hissa qo‘shgan olimdir. U o‘zining ilmiy 

asarlarida dunyoning tuzilishi haqida fikr yuritganda Ptolemey fikriga suyansa ham, 

amalda  yerning  harakati  haqida  Ptolemey  tartibiga  zid  keluvchi  fikrlarni  bayon 

qiladi.  U  “Geodeziya”  asarida  geotsentrizm  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ba’zi 

nazariyalarning to‘g‘riligiga shubha bilan qaraganligini ochiqdan-ochiq bayon etadi. 

Bu bilan u dunyoning geliotsentristik tuzilishi haqidagi nazariyani ishlashiga hissa 

qo‘shganlardan biri hisoblanadi. 

---

Beruniy o‘z davrining katta matematigi ham bo‘lgan. U matematika masalalariga 

bag‘ishlangan  asarlarida  geometriya,  arifmetika,  algebra,  sonlar  nazariyasi, 

trigonometriya  tushunchalarini  ma’lum  tartib  bilan  ta’riflaydi.  Hozirgi  zamon 

tadqiqotchilarining ko‘pchiligi Beruniyni trigonometriya fanining rivojiga qo‘shgan 

hissasini  juda  ham  yuksak  baholashadi.  Ular  Beruniyning  trigonometriyaning 

matematikada mustaqil fan sifatida qaragan olim sifatida ko‘rsatmoqdalar. 

Beruniy  1030-yilda  “Hindiston”  nomi  bilan  mashhur  bo‘lgan  eng  yirik  asarini 

yozadi. Bu asar juda katta ahamiyatiga ega bo‘lgan asar bo‘lib, bu haqda juda ko‘p 

g‘arb va sharq olimlari o‘zlarining fikr-mulohazalarini bildirganlar. Beruniyning bu 

asari  ustida  20  yil  ish  olib  borgan  E.Zaxau  uning  arabcha  tanqidiy  teksti  bilan 

ingilizcha  tarjimasini  1888-yilda  Londonda  nashr  ettiradi.  Ana  shu  olim 

“hindshunoslikda Beruniyga teng keladigan biror olim na undan oldin va na undan 

keyin  bo‘lganligini  bilmaymiz”-degan  edi.  Yirik  arabshunos  olim  R.Rozen 

“Hindiston”  asari  qadimgi  va  o‘rta  asr  g‘arb  va  sharq  adabiyotida  “misli 

ko‘rilmagan”-deb baholaydi. Hind olimlaridan Hamid Rizo esa “O‘rta asr va yangi 

zamon mualliflaridan hech biri Hind madaniyatining chigal masalalarini ilmiy ruhda 

tushunish  bo‘yicha  Abu  Rayxon  Beruniy  erishgan  yutuqlariga  erisha  olmadi. 

Beruniyning  “Hindiston”  asari  klassik  namuna  bo‘lib  qolishi  bilan  birga  o‘z 

muallifining qadimgi hind madaniyati va faniga tortig‘idir”-degan edi. 

Abu  Ali  ibn  Sino  (980-1037)  Buxoro  yaqinida  joylashgan  Afshona  qishlog‘ida 

tavallud topgan. Otasi ziyoli, o‘qigan, bilimdon kishi bo‘lib asli Balxdan bo‘lgan. 

Ibn  Sino o‘sha  davr ziyolilar oilasida hukm  surgan  turmush  tarzi tizimi  bo‘yicha 

“Qur’oni  Karim”ni  yoshlik  chog‘idan  yod  ola  boshlaydi.  Bu  bilan  kifoyalanib 

qolmasdan otasi unga falsafa, hind hisobi kabi sohalarni ham o‘qita boshlaydi. Hatto 

Abu Abdulloh an-Nashali degan kishini o‘g‘liga murabbiy qilib oladi. U o‘spirinlik 

yillarida, 16 yoshida shunchalik chuqur shug‘ullanganki, hatto biron-bir kecha ham 

to‘yib  uxlamagan  ekan.  Fan  asoslari  bilan  bunday  shug‘ullanish,  ko‘p  vaqtlar 

davomida amalga oshirgan mashaqqatli mehnat tez orada o‘z samarasini beradi, u 

---

17 yoshidayoq olim sifatida shakllanib, tabib degan nom chiqara boshlaydi. Mukofot 

sifatida saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga sazovor bo‘ladi. 

Biz  ko‘rib  chiqayotgan  davr  siyosiy  tarixi  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega  edi.  Bu 

vaqtda ikki sulola (Qoraxoniylar va Somoniylar) tarix sahnasida hukmronlik uchun 

kurash  olib  bormoqda  edi.  Mamlakatdagi  bunday  beqarorlik  fan  arboblarining 

faoliyatiga  o‘z  ta’sirini  o‘tkazmasdan  qolmas  edi.  Ibn  Sino  ham  o‘sha  davrda 

Xorazmda fan va madaniyat  xomiysi sifatida nom chiqargan Ma’mun (999-1016) 

saroyiga boradi. U yerda o‘sha davr mashhur olim, faylasuflari Abusaxl Masixiy, 

tabib Abul Xayir Xommar, qomusiy olim sifatida butun dunyoda tan olingan Abu 

Rayhon Beruniy va boshqa mashhur olimlar bor edilar. Ammo olimning tinch ijodi 

bu  yerda  ham  ko‘pga  cho‘zilmaydi.  Xorazmni  Mahmud  G‘aznaviy  egallagach  u 

Hamadonga  jo‘naydi.  O‘sha  davrda  Hamadon  hukmdori  Shams  ad-Davla  degan 

kishi bo‘lib, u kasal bo‘lib qoladi. Ibn Sino Buxoro amirini davolaganidek uni ham 

tuzatib yuboradi va evaziga vazir etib tayyorlanadi. O‘sha davrda ham saroy fisqu-

fasod, isyonlar uyasi edi. Ana shunday fisqu-fasodlar tufayli u zindonga tashlanadi. 

Isfaxon hukmdori Alouddavla Hamadonni bosib olgach, u zindondan ozod qilinadi. 

Ibn  Sinoning  zamondoshi,  uning  shogirdi  Jurjoniyning  yozishicha  u  jismoniy 

jihatdan  juda  baquvvat  bo‘lgan.  Biroq  shaharma-shahar  darbadarlikda  yurish, 

yuqorida qayd qilganimizdek, kechalari uxlamasdan uzluksiz ishlash va ta’qib ostiga 

olishlar  olimning  salomatligiga  ta’sir  ko‘rsatadi  va  u  428  xijriy  yilning  ramazon 

oyida, 1037 yilning iyun oyida 57 yoshida vafot etadi. 

Ibn Sino haqiqiy ensiklopedik olim bo‘lib, o‘z davrining deyarli barcha fanlari bilan 

muvaffaqiyatli ravishda shug‘ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli 

manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd qilingan bo‘lsa ham, zamonlar o‘tishi 

bilan ularning ko‘pi yo‘qolib ketgan va bizgacha faqat 242 tasi yetib kelgan. 

Ibn Sinoning tog‘larni paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi juda ajoyib fikrlari, minerologiya 

va geologiya fanlariga qo‘shgan hissasi juda salmoqlidir. Jumladan, u minerollarni 

to‘rt  guruhga  bo‘lib,  ularning  original  klassifikatsiyasini  taklif  etadi.  Bu 

---

klassifikatsiya  to  XIX  asrgacha  deyarli  o‘zgarishsiz  saqlanib  keldi.  Olimning 

minereologiya  sohasidagi  ishlarining  muhimligi  ta’kidlanib,  1956-yilda 

O‘zbekistonda topilgan mineral Avitsenit deb atalgan. 

5-Buyuk Ipak yoʻli Qadimda sharq bilan gʻarbni boʻgʻlab turgan savdo yoʻli. 

Dengiz, okean yoʻllari ochilmasdan oldin bu yoʻllar muhim ahamiyat kasb etgan. 

 

 

Buyuk Ipak yoʻli — insoniyat 

rivojlanishi tarixining

, uning birlashuvga hamda 

madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo-yu mahsulotlarni sotish 

uchun bozorlarga erishishga intilishining oʻziga xos boʻlgan hodisasidir. Sharqda 

aytiladigan naqlga qaraganda: „Oʻtirgan — boʻyra, yurgan — daryo“. 

Harakatlanish — bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning 

harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan edi. Insoniyat tarixida eng ulkan boʻlgan ushbu 

qitʼalararo savdo yoʻli Yevropa va Osiyoni bir-biriga bogʻlab, oʻtmishda antik Rim 

davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahrigacha choʻzilgan edi. 

Albatta, sharq va Gʻarb oʻrtasidagi savdo oʻtmish qaʼriga choʻkkan qadim-qadim 

zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk 

yoʻlning aloxidagi qismlari edi. Savdo aloqalari hosil boʻlishiga Markaziy Osiyo 

togʻlarida yarim qimmatbaho toshlar — Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, 

nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish koʻp jihatdan 

koʻmaklashgan. Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto 

Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan „lazurit yoʻli“ mavjud edi. U bilan bir 

paytda „nefrit yoʻli“ ham tarkib topgan, bu yoʻl Xotan va Yorkent tumanlarini 

Shimoliy Xitoy mintaqalari bilan bogʻlar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo 

mamlakatlariga Soʻgʻdiyona va Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, 

Xorazmdan esa feruza keltirilgan. Bu yoʻnalishlarning barchasi oxir-oqibat Buyuk 

Ipak yoʻliga kirib mujassamlashgan. Markaziy Osiyodan Gʻarbga va Janubga 

oʻtkazilgan karvon yoʻllarini hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga olib boradigan 

---

yoʻllarni oʻzaro bogʻlab bergan buyuk yoʻlning haqiqiy boshlanishini tarixchilar 

eramizdan avvalgi ikkinchi asrning oʻrtalarida, deb hisoblaydilar, oʻsha davrda 

xitoyliklar uchun ilk bora Gʻarb oʻlkalari — Markaziy Osiyo davlatlari kashf 

etilgan edi.Shuni aytib oʻtish lozimki, bu yoʻl hech qachon yagona bir yoʻl 

boʻlmasdan, balki azim bir daraxtning sadasiga oʻxshash tarzda shoxlanib ketgan 

turli-tuman yoʻnalishlarni oʻz ichiga olgan edi. Masalan, Osiyoni sharqdan gʻarbga 

qarab kesib oʻtuvchi asosiy yoʻllardan biri qadimiy Xitoyning poytaxti Chanan 

shahrida boshlanib, uning shimoli-gʻarbiy chegaralarigacha Gobi sahrosining cheti 

boʻylab ketgan, keyin sharqiy Turkiston orqali oʻtgan. Tyan-Shan tizmasi 

dovonidan oshib oʻtgan karvonlarinng bir qismi Fargʻona vodiysi va Toshkent 

vohasi orqali Soʻgʻdiyonaning poytaxti Samarqandga, Buxoroga, Xorazmga olib 

borgan, keyin esa Kaspiy dengizi qirgʻoqlariga yetib kelar edi. Karvonlarni gbir 

qismi Samarqanddan chiqib, Baqtriyaga borar va Qashqadaryo vodiysi dan oʻtib 

Termiz shahriga kelar edi, u yerdan Amudaryodan kechib oʻtib, Janubga, Baqtralar 

va Hindistonga qarab ketar edi. Yoʻlning yana bir yoʻnalishi Tarim shahridan 

chiqib, Takla-Makon sahrosini janub tarafidan aylanib oʻtib, Xotan va Yorkent 

shaharlari orqali Baqtraga (shimoliy Afgʻoniston) va Marvga kelar edi, bu yerdan 

karvonlar Eron, Suriya davlatlari orqali oʻtib, Oʻrta Yer dengizi boʻyiga yetib kelar 

edi, mahsulotlarning bir qismi dengiz yoʻli bilan Rim va Yunonistonga kelib tushar 

edi. Nomidan ham maʼlum boʻlishicha, karvon yoʻllaridagi savdoning asosiy 

buyumi butun jahonda juda qimmatbaho boʻlgan ipak mahsulotlari edi. Masalan, 

oʻrta asrlarning dastlabki davrida ipak eng qadrli hisob-kitob birligi boʻlib, hatto 

tillani muomaladan siqib chiqaradigan darajagacha chiqar edi. Masalan, 

Soʻgʻdiyonada bir otning narxi oʻnta ipak kiyimliklariga tenglashtirilgan. Ipak 

bilan bajarilgan ishlar evaziga, navkarlarni yollash uchun toʻlov qilinar, ipak bilan 

hatto sodir etilgan jinoyat evaziga xun toʻlash mumkin edi. Ushbu karvon 

yoʻllarini birinchi boʻlib venetsiyalik savdogar Marko Polo „ipak yoʻli“ deb 

nomlagan edi, u yevropaliklardan birinchi boʻlib Xitoy imperiyasining 

chegaralariga yetgan. „Buyuk Ipak yoʻli“ atamasini esa nemis tadqiqotchisi 

Ferdinand Rixtgofen 1877- yilda oʻzining „Xitoy“ nomli fundamental asarida ilk 

---

bora ilmiy tarzda kiritgan. Ipak qitʼalararo yoʻl orqali tashib oʻtiladigan asosiy mol 

boʻlsa ham, lekin yagona emas edi. Markaziy Osiyodan Xitoyda juda 

qadrlanadigan otlar, tuyalar, harbiy anjomlar va qurol-yarogʻlar, oltin va kumush, 

yarim qimmatbaho toshlar va shisha buyumlar, teri va jun-moʻynalar, 

gilamlar-u 

ip-gazlama matolar

, zar tikilgan matolar, oʻziga xos antiqa mevalar — tarvuzlar, 

qovunlar va shaftolilar, yirik dumbali qoʻylar va ovchi itlar, qoplonlar va arslonlar 

olib chiqib sotilar edi. Xitoydan karvonlar chinni va metall idishlarni, laklangan 

buyumlar va pardoz-upalarni, choy va guruchni olib kelishar edi. Savdogarlarning 

yoʻl toʻrvalarida turli-ituman noyob buyumlar, fil qoziq tishlari, karkidon shoxlari, 

toshbaqa toshlari, ziravorlar va koʻpgina boshqa xil mollar topilar edi. Buyuk ipak 

yoʻli orqali nafaqat savdo karvonlari, balki xalqlarning erishgan madaniy yutuqlari, 

maʼnaviy qadriyatlari, diniy gʻoyalari ham jahonga tarqalib borar edi. Buddizm 

Kushan davlatidagi boshqa dinlar bilan birga hukm surgan boʻlib, bu yerdan to 

Xitoygacha tarqalgan. Eramizning birinchi asrlarida Kichik Osiyodan bu yerga 

xristianlik dini kelib yetgan. Arab xalifaligining qattiqqoʻl harbiy navkarlari VII 

asrda islom taʼlimotini olib kelganlar. Savdogarlar va targʻibotchilarning oʻtkazgan 

yoʻllari boʻylab moʻgʻula sahrolaridan Yevropa tekisliklarigacha Chingisxon 

sahroyi bosqinchilari quyundek oʻtgan. Buyuk Ipak yoʻlining qoq yuragi boʻlgan 

Samarqand shahridan oʻrta asrlardagi Sharqning buyuk sarkardasi Temur oʻz 

yurishlarini boshlab, zafar quchar edi. Bundan tashqari, karvon yoʻllaridan asrlar 

boʻyi allomalar, tadqiqotchilar ham sayohat qilar edi. Xitoy ruhoniysi Syuan 

Tszyan va venetsiyalik savdogar Marko Polo, arab sayohatchisi — savdogar 

Ahmad ibn Fadlan va bavariyalik sarkor Shiltberger, vengriyalik tadqiqotchi 

Arminiy Vamberi hamda shvetsiyalik geograf Sven Xedin, rus olimi Aleksey 

Fedchenko va frantsiyalik jurnalist ayoli Ella Mayyar, amerikalik geolog olim 

Rafael Pampelli va frantsiyalik sayohatchi Jozef Martenlarning yoʻlda qayd etgan 

yozuvlari va ilmiy asarlaridan biz Buyuk Ipak yoʻli boʻylab yotgan mamlakatlarda 

yashagan xalqlarning tarixini, ularning urf-odatlari va anʼanalarini bilib oldik. 

Sharq va Gʻarbni oʻzaro bogʻlagan bu beqiyos buyuk yoʻlni bunyod etgan 

xalqlarning tirik bir xotirasi qadimiy Oʻzbekiston shaharlari Samarqand, Buxoro, 

---

Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkent shaharlari boʻlib, ularning meʼmorchilik 

yodgorliklari Buyuk Ipak yoʻlining koʻp asrlik tarixini oʻzida mujassam etadi