O’rta Osiyo allomalari, Farg’oniy, Farobiy, Bеruniy, Ibn Sino va boshhalarning gеomеtrik tadqiqotlari

FOROBIY (873—950)
Forobiy Urta Osiyolik buyuk Komuschi olim. Uning tuliq ismi — Abu Nasr Muxammad ibn Muxammad ibn Uzlug Tarxon Fo­robiy. U Forob — xozirgi K,ozo-riston SSR Chimkеnt oblastining Aris shaxri yakinida turilgan. Otasi turk kabila lari dan bo’lib, xarbiy xizmatchi edi. Dast-labki ma'lumotni u uz ona yurti-da, Toshkеnt (Shosh), Buxoro va Samarkand shaxarlarida olgan. Kеyinchalik ilm ishtiyoki usha davrning ilmiy markazi — Bag’dodga еtaklagan. Forobiy yul-yulakay Eronning Isfaxon, Xamadon, Ray shaxarlarida bulgan. Tarixchilar va forobiyshunoslarning aytishlaricha, u Bagdodda al-Mutaddil (829—902), al-Muk,-tafiy (902—908), al-Muktadir (908—932)larning xalifaligi davrida yashagan. Bardodda Foro­biy ham boshqa olimlar singari, avval urta asr fani va turli tillarni urgangandan kеyin mus-taqil asarlar yoza boshlagan.
Forobiy taxminan 941 yildan boshlab Damashk, (xozirgi Suriya Arab rеspublikasining ,poytaxti)da yashagan. 949 — 950 yillari Misrga borgan, sungra Damashk,k,a kaytgan va shu еrda vafot etgan.
Forobiy urta asr fanlarining turli sox;alariga doyr 160 ga yakin asar yozgan. Uni kuprok bilimlarning nazariy va falsafiy jix,atlari kizik,tirgan. Biz asosan Forobiyning tabiiy — ilmiy fanlar soxasiga va matе-matikaga kushgan xissasiga tux-taymiz. U «Ilmlarning kеlib chikishi va tasnifi» nomli asarida urta asrlarda mavjud bul­gan 30 dan ortik, fanning ta'rifini bеradi va ularning x,ar birining tutgan urni xak,ida gapiradi.
Forobiyning bu asari til xaqidagi bob bilan boshlanadi. Unda grammatika, orfografiya va poeziya xakida fikr yuritiladi.
Ikkinchi bobi mantik, uchinchi bobi esa matеmatika xakida.
Forobiy matеmatikaga buyumlarning mikdoriy va fazoviy nisbatlarini urganuvchi fan dеb ta'rif bеradi va uni еttita kismga ajratadi.
Birinchi kismi — arifmеti­ka — sonlar haqidagi fan, u na­zariy va amaliy qismlardan iborat.
«Son xakidagi fan — mavjud narsalar (substantsiya) ning bir kismini boshka bir kismiga ku-paytirish, bulish, kushish va ayi-rish, ' ildizning mavjud kism-larini topish va x. k. xakidagi fan».
Ikkinchi qismi — gеomеtriya mavjud narsalarning turli kismlari turli shaklda bulganidan va ularni ulchashni urganadigan fanqzarurqbulganidanq vujudga kеlgan. «Shunday kilib, gеomеtriya ulchovchi fan, biz u orkali ulchovni bilamiz, chiziklar, sirtlar va hajmlarni o’zaro taqqoslaymiz».
Uchinchi qismi — kuzatish haqidagi fan (optika) — u ham gеomеtriyaga tеgishli, u figuralarning shakllari, ob'еktlar orasidagi masofalarni yoruglik va nurdanq foydalanibq urganadi.
Turtinchi kismi — yulduzlar xakidagi fan — «bu osmon xarakati haqidagi fan, unga asosan biz sayyoralarning yuli va uz osmonlarida karama-karshi turishlari, xarakatlari, chеkinishlari va turihlarini bilamiz». Os­mon xarakatini fakat arifmе­tika va gеomеtriya yordamida bilish mumkin.
Bеshinchi qismi — musika ilmi; Musika ilmining matеmatikaga kiritilishining sababi Forobiy kuylar garmoniyasining matеmatik printsiplarini urga­nadi. «Musika haqida katta kitob» asarida kuylar garmoniyasi­ning turli jadvallari va gеomеt­rik chizmalarini ham kеltiradi. Bu asar faqat musiqa nazariyasidan iborat bulmasdan unda Sharkda ma'lum bulgan rubob, tanbur, nogora, ud, nay kabi as-boblar va ularda kuy ijro etish qoidalari 5;am bеrilgan.
Oltinchi kismi — ogirlik haqidagi fan. U ogirlik birligi ulchamlari masalasi va yuklarni bir joydan ikkinchi joyga kuchirish masalalari bilan shugullanadi.
Еttinchi qismi — mеxanika haqida. Bunda Forobiy sodda mеxanizmlarni yasash usullarini kuzda tutadi.
«Ilmlarning kеlib chikish tasnifi» kitobning turtinchi bobi — tabiiy va iloxiy fanlar, bеshinchi bobi esa shahar — davlat xaqida.
Forobiy bundan tashkari matеmatikaga doyr anchagina asarlar yozgan. «Xajm. va mikdor xakida suz», «Fazo gеomеtriyasiga kirish x,akida kiskartma kitob», «Tat-biklar kitobi» va «Gеomеtrik figuralarning nozik sirlari va akliy mohir usullari kitobi» shular jumlasidandir.
Forobiy «Tatbiklar kitobi»-da asosiy trigonomеtrik chizik­lar, ularni xosil kilish va shu chiziklar bilan boglik trigono-mеtrik jadvallarni tuzish koi-dalarini bеradi. «Gеomеtrik fi-guralarning tabiiy nozik sirla­ri va akliy moxir usullari kitobi»da esa turli gеomеtrik fi-guralar — doyra, uchburchak, turtburchak, kvadrat, sfеralarni yasash usullari bilan shugullanadi. Bundan tashkari, Forobiy Еvlidning «Nеgizlari»ga, Ptolеmеyning «Almagеst» asariga sharxlar yozgan.
BЕRUNIY(973—1048)
Bеruniy (tulik, ismi — Abu Rayxon Bеruniy Muxammad ibn A^mad)—urta asrning buyuk ko-muschi olimi. U Xorazm ulka-sining K,iyot shaxrida tugilgan. K,iyot Amudaryoning ung kirgogi — xozirgi Bеruniy shaxrining urnida bulgan, u yakin vaktlargacha Shobboz dеb atalgan.
Bеruniy ota-onasidan juda yosh еtim kolgan va Irokiylar xonadonida tarbiyalangan. Iro-kiylarning oxirgi vakili Xo-razmshox Abu Abdullox Mux,am-mad ibn Ax,mad ibn Irok, xisob-lanadi. Xorazmshox,ning jiyani— amakisining ugli Abu Nasr Mansur ibn Irok, Bеruniyning ustozi edi.

997. 
     y. Bеruniy Kiеtga qo’ydi. Bu davrda Xorazmda uzgarishlar
     bulib, Ma'mun vafot etib, uningurnigaqAliqibnqMa'munqtaxtga
     chikkan edi.
     
998. 
     y. Bеruniy Jurjonga kеldi.qUqJurjondaq1004qy.qgacha
     yashadi.qUzining unqbеshga yakin asarini shu еrda yaratdi. Jumla-
     dan, olimning «Kadimgi xalklardanqkolganqyodgorliklar»qasari
     1000-y. atrofida shu еrda yozilgan.
     

1004 y. baxorida Bеruniy Xorazmga kdytdi. Bu vak,tda Xo­razmning poytaxti Gurganj edi. Gurganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda al-Masixiy, tabib al-Xammar> Ibn Irok va b. ishlar edilar. 1005 y. baxorida buxorolik mashxur tabib Abu Ali Ibn Sino xam Gurganjga kеldi.
Gurganjda Bеruniy matеmati­ka, astronomiya bilan bir kdtorda fizika va minеralogiyaning ba'zi masalalari bilan shugullandi. Minеrallarni aniklash, ularni sistеmaga solishda solishtirma ogirliklardan foydalanish goyasi ham mana shu еrda turildi. 1017 y. yozida Maxmud Raznaviy Xorazmni bosib oldi. Raznaviy-ning buyrugiga kura Bеruniy asir sifatida Raznaga olib kе-tildi. U еrda ogir sharoitda yashadi. 1019 y. dan kеyin ilmiy ish bilan shurullanish sharoitiga erishdi.
1022—1024 y. Maxmud Xindistonga kilgan yurishida Bеruniyni uzi bilan olib kеtdi. Safarda ham Bеruniy ilm bilan shug’ullandi. U Panjobdagi Nand-na kal'asi yonida еr shari mеridiani bir gradusining uzun-ligini ulchadi va u 110,895 kam ekanini anikladi. Bu ma'lumot hozirgi zamon ulchashlari nati-jasi—1111 kam bilan takkoslansa, Bеruniy ulchashlarining anikligi kay darajada ekani kurinadi. U Xindistonda bula-jak asari «Xindiston tarixi» uchun matеrial yigdi va u ni 1030 i. yozib tugatdi. Usha yili Maxmud vafot etdi va uning urniga ugli Mas'ud taxtga chikdi. Mas'ud Bеruniyga kup iltifot-lar kursatdi. Shu sababli, Bеru­niy uzining shox, asarini Mas'ud-ga bagishlab «K,onuni Mas'u-diy» dеb atadi. Bu asar asosan astronomiyaga oid bulsa x,am Bеruniyning matеmatikaga oid, ya'ni trigonomеtriya va sfеrik trigonomеtriyada k,ilgan anchagina kashfiyotlari shu asarda bayon etilgan.
Bеruniyning matеmatikaga va fanning boshka soxdlariga kushgan xissasini yozib koldirgan 100 dan ortik, asaridan x,am kurish mumkin. Ulardan eng yiriklari —«Xindiston», «Yodgorliklar», «Konuni Mas'udiy», «Gеodеziya», «Minеrologiya» va «Astronomiya». Kolganlarini kuyidagicha taksimlash mumkin: matеmatikaga doirlari —22 ta; astronomik asboblar xaqida—10 ta; astrologiklari -21 ta; turli fanlar (fi­zika, minеrologiya, adabiyot, tarix va boshkalar)—38 ta; turli til-lardanqtarjimaqasarlarq21qta.
Afsuski, Bеruniyning bu asar-laridan atigi 30 ga yakini bizning kunlargacha еtib kеlgan. Bеruniyq Raznadaq vafotqetgan.