O‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti moliyaviy

2-rasm. Buxgalteriya balansi tarkibi⁵

Uzoq muddatli aktivlarga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli investitsiyalar va korxona tomonidan sotib olingan aksiyalar kiradi. Korxona o’z faoliyatini yuritish davomida joriy davrda bu aktivlar o’z qiymatini o’zgartirmaydi yoki korxona faoliyati aktivlar qiymati o’zgarishiga ta’sir o’tkazmaydi.
Joriy aktivlar tarkibiga tovar moddiy zaxiralar, debitorlik qarzlari, pul mablag’lari kiradi. Joriy aktivlar xo’jalik yurituvchi subyekt joriy operatsiyalar oborotining asosini tashkil qiladi.
Korxona balansining aktiv qismi orqali quyidagi ma’lumotlarni o’rganishimiz mumkin:

• 
  balans tuzilgan kunda korxonada qanday aktivlar bo’lgan;
  
• 
  ular qanday joylashtirilgan;
  
• 
  ularning korxona faoliyatidagi roli qanday.
  

O’z mablag’lari manbai ustav kapitali, qo’shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda qismlardan iborat.



⁵Adabiyotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi
Majburiyatlar ikki turga bo’linadi: joriy va uzoq muddatli.
Joriy majburiyatlar yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarzlar, alohida bo’linmalarga qarzlar, shu’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo’naklar, byudjetdan soliqlarga oid qarzlar, sug’urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg’armalaridan to’lovlarga oid qarzlar, ta’sischilardan qarzlar, mehnatga haq to’lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlardan iborat.
Uzoq muddatli majburiyatlar mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo’linmalarga uzoq muddatli qarzlar, shu’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar, uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari va boshqalardan iborat.
Agar korxona kredit bitimiga binoan uzoq muddatli asosda majburiyatlarni qayta moliyalashni nazarda tutayotgan bo’lsa, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy ulushi joriy majburiyatlardan chiqarib tashlanadi. Bunday holda majburiyatlar summasi va qayta moliyalash shartlari oshkor etilishi kerak.6
Buxgalteriya balansida muayyan sanaga (yil boshi va oxiriga) bo’lgan xo’jalik mablag’lari va ularning manbalari aks ettirilgan. Balansning ayrim moddalarini izoh berish (rasshifrovka qilish) uchun moliyaviy hisobotda buxgalteriya balansi bilan birga o’zaro bog’langan hamda bir-birini to’ldiradigan bir qator hisobot shakllari nazarda tutiladi.
Moliyaviy natijalar – xo’jalik yurituvchi su’yektning ma’lum hisobot davrida tadbirkorlik faoliyati jarayonida o’ziga qarashli mablag’ning oshishi yoki kamayishidir.



⁶15-sonli “Buxgalteriya balansi” nomli buxgalteriya hisobi milliy standarti
Buxgalteriya hisobida bunday faoliyat natijasi hisobot davridagi barcha
foydalar va zararlarni hisoblash yo’li bilan aniqlanadi.
Yuqoridagi ta’rifdan ko’rinib turibdiki, moliyaviy natijalarni aniqlash uchun ma’lum bir davrdagi olingan daromadlar bilan qilingan xarajatlarni taqqoslash, ya’ni olingan daromadlardan qilingan xarajatlarni ayirish lozim.
Moliyaviy natijalar ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy moliyaviy natijada olingan daromad qilingan xarajat summadan yuqori bo’ladi va uni foyda sifatida tan olinadi. Moliyaviy natijada qilingan xarajat olingan daromad summasidan ortib ketsa, u zarar hisoblanadi. Ammo moliyaviy natijaning qator ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, ularning barchasi moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda o’z aksini topadi va ushbu hisobot davridagi daromadlari va xarajatlari to’g’risidagi oraliq va yakuniy ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Daromad va xarajatlarni taqqoslash orqali quyidagi ko’rsatkichlari aniqlanadi:
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar); asosiy faoliyatdan olingan foyda (zarar); umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda (zarar); moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar); soliq to’laguncha bo’lgan foyda (zarar); soliqqa tortiladigan foyda (zarar); favqulodda foyda (zarar); sof foyda (zarar).
Ushbu moliyaviy natija ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega va turli xil maqsadlar uchun qo’llaniladi. Jumladan, ular hisobot davrida korxona faoliyatining samaradorligini baholashda va tahlil qilishda mustaqil o’rinni egallaydi. Ayniqsa samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlashda foydalaniladigan soliq to’laguncha bo’lgan foyda, mahsulot sotishdan olingan foyda va korxonaning sof foyda ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega.
Korxonaning iqtisodiy ko’rsatkichlarini to’g’ri aniqlash daromad va xarajatlarni to’g’ri tasniflash bilan bevosita bog’liq.
«Хarajatlar tarkibi to’g’risida»gi Nizomga muvofiq korxonalarning xo’jalik faoliyati natijasida oladigan daromadlari quyidagi asosiy bo’limlar bo’yicha guruhlanadi:
Mahsulot sotishdan olingan sof tushum; asosiy faoliyatning boshqa (operatsion) daromadlari; moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; favqulodda daromadlar.
Daromadlarning bunday guruhlanishi, korxonaning turli xil faoliyatidan olingan daromadlarini hisobotda alohida ko’rsatish zarurati bilan izohlanadi. Bu korxona faoliyati bilan qiziquvchi tomonlar uchun zarur ma’lumotlarni shakllantirish imkonini beradi.
Korxona faoliyatining sof moliyaviy natijasini aniqlash uchun hisobot
davrida qilingan barcha sarf va xarajatlar to’g’ri taqsimlanishi lozim.
Barcha xarajatlar, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxiga kiritiladigan xarajatlarga va tannarxga kiritilmaydigan, ammo davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlarga bo’linishi zarur.
Davr xarajatlari, soliq to’laguncha bo’lgan foydani hisoblashda inobatga olinadi. Bundan tashqari moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda moliyaviy faoliyat va favqulodda holat bo’yicha xarajatlar ham alohida ko’rsatiladi .
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda daromadlar olish bilan bog’liq xarajatlarni quyidagi guruhlar bo’yicha ko’rsatish mumkin:

1. 
   Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
   
2. 
   Davr xarajatlari;
   
3. 
   Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
   
4. 
   Favqulodda zararlar.
   

Yuqorida keltirilgan daromad va xarajat moddalari korxona xo’jalik faoliyatining natijalarini aniqlashda juda muhim ahamiyatga ega. Chunki hisobot davridagi aynan shu daromad va xarajatlarning to’g’ri hisobga olish faoliyati natijalarini aniq hisoblash imkonini beradi. Molyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning mazmuni shundan iboratki, unda korxona xo’jalik faoliyatining yakuniy va oraliq moliyaviy natijalarini ularning alohida daromad (foyda) xarajat (zarar) ko’rsatkichlarini taqqoslash va qo’shish orqali aniqlanadi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning mohiyati shundan iboratki, u korxona faoliyati to’g’risidagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni shakllantirish bilan
birgalikda uning samaradorligi va moliyaviy barqarorligini tavsiflash uchun zarur ma’lumotlarini ham o’zida aks ettiradi. Agar buxgalteriya balansi korxonaning mol–mulki mablag’lari kapitali va majburiyatlari, ya’ni korxonaning ishlab chiqarish vositalari va mehnat predmetlari to’g’risidagi ma’lumotlarni o’zida mujassam qilsa, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotiga korxonaning mehnat vositalari predmetlari va ishchi kuchidan foydalanish natijasida olingan ko’rsatkichlarni beradi. Shuning uchun ham uning ma’suliyatlari tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun birday ahamiyatlidir.⁷
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot-korxona faoliyatining muayyan hisobot davridagi pul mablag’larining holatiga va joriy davrda pul mablag’larining o’zgarishini tavsiflovchi ma’lumotlar olish imkonini beradi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot shakli korxonani samarali boshqarish uchun zarur axborotlarni berish bilan birgalikda tashqi foydalanuchilar uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlarni ham shakllantiradi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari investorlar va kreditorlar uchun quyidagi masalalarning yechimini topish uchun nasos bo’ladi:

• 
  kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining tuzilmasi;
  
• 
  pul mablag’larining kelib tushishi va sarflanishi summasi;
  
• 
  kelib tushgan va sarflangan pul mablag’lari nisbat koeffitsiyenti (pul mablag’lari oqimi koeffitsiyenti).
  

«Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot boshqa hisobot shakllari bilan birgalikda korxonaning eng likvid aktivlaridagi o’zgarishlarni, uning moliyaviy tuzilmasini (jumladan, likvidlik va to’lovga layoqatliligini), korxonalarning qiyoslama baholash maqsadida kelgusi pul oqimlarining joriy qiymatini modellashtirish imkonini beradigan doimiy ravishda o’zgaruvchi tashqi va ichki omillar sharoitida pul oqimlari harakatini tartibga solish layoqatini baholash va tushunishga xizmat qiluvchi axborot taqdim etilishini ta’minlaydi.
Хalqaro buxgalterlar assotsiatsiyasi (FASV kengashi) taqdimotiga ko’ra, "Pul mablag’larining harakati to’g’risida"gi hisobotning asosiy maqsadi qilib



⁷N.Yu.Jo’rayev. Moliyaviy hisobot. O'quv qo’llanma. TDIU. T.: 2007
kompaniyaning barcha investorlari va kreditorlarini pul mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotlar bilan yetarli darajada ta’minlash.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda hisobot davri davomidagi pul oqimlari
aks ettiriladi va ular quyidagi shakllarda tavsiflanadi:

• 
  operatsion faoliyati;
  
• 
  investitsion faoliyati;
  
• 
  moliyaviy faoliyat.
  

Operatsion faoliyat pul oqimlarining hajmi korxonaning ssudalarni to’lash uchun yetarli pul mablag’larini yig’ish, ishlab chiqarish darajasini saqlash, dividentlarni to’lash va tashqi moliyalashtirish manbalarni jalb qilmay yangi kapital qo’yilmalarni amalga oshirish ishlarini qila olishining asosiy ko’rsatkichi hisoblanadi. Operatsion faoliyatining pul oqimlari birinchi navbatda, asosiy faoliyatdan daromad olishning natijasini ko’rsatadi.
Investitsion faoliyat - pul ekvivalentlariga kirmaydigan uzoq muddatli aktivlarni va boshqa investitsiyalarni sotib olish va sotish, to’lanadigan kreditlarning berilishi va olinishi.
Moliyaviy faoliyat - bu faoliyat natijasida tashkilotning xususiy kapitalining
va qarzlarining hajmida va tuzilishida o’zgarishlar sodir bo’ladi.
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot korxona xususiy kapitalining hisobot davri boshiga va oxiriga bo’lgan holati, korxonaning shu davr mobaynida xususiy kapital miqdoriy jihatidagi o’zgarishlar haqida ma’lumot beradi.
Xususiy kapital tarkibi:

• 
  Ustav kapital (oddiy aksiyalar, imtiyozli aksiyalar, pay va qo’yilmalar);
  
• 
  Qo’shilgan kapital (emission daromad, ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha kursdagi farq);
  
• 
  Rezerv kapital (aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar, rezerv kapitali, beg’araz olingan mol-mulk);
  
• 
  Taqsimlanmagan foyda (taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar). Moliyaviy hisobotlaring izohlari tushuntirish xati ko'rinishida muntazam ravishda tartibga solinadi. Izohlardagi ma'lumotlar taqdim etilgan moliyaviy
  

hisobotning har bir tegishli bandi ko'rsatilgan holda berilishi kerak. Moliyaviy hisobotlar tayyorlash va buxgalteriya hisobining o'ziga xos siyosati asoslari to'g'risidagi ma'lumot moliyaviy hisobot izohlaridan oldin alohida hisob ko'rinishida berilishi kerak. Moliyaviy hisobotga beriladigan tushuntirish yozuvida eng kamida lozim bo'lgan zaruriy ma'lumotlar buxgalteriya hisobining har bir aniq andozasining «Ochib berish» bo’lmida keltiriladi.

2.