|
4-rasm. Jabraning tuzilishi va uning ishlashi.
tichinkal
ostida ba’zan kislorod yetishmay qoladi. Bu vaqtda baliqlar qiy- naladi. Buning oldini olish uchun har yer-har yerda muzni yorib, teshik ochiladi. Qurib qolgan jabra yaproqchalari kislorod va karbonat angidridni o‘tkaza olmaydi. Shuning uchun suvdan chiqarib olingan baliq tezda nobud bo‘ladi. Nozik jabralarning tashqi tomonidan jabra qopqoqlari bo‘ladi.
Baliqning qon aylanish sistcmasi (tartibi) yopiq (tutash)dir. U yurak va tomirlardan iborat. Yurakdan chiqadigan tomirlar arteriya, yurakka qon olib keladigan tomirlar vena deb ataladi. Qon yagona qon aylanish doirasi bo‘lib harakatlanadi. Baliqning yuragi ikki kamerali. U yurak bo‘lmasi va qorinchasidan iborat, ularning mushaklari devori navbat bilan qisqarib turadi. Yurak bo‘lmasidan qon yurak qorinchasiga, undan esa yirik arteriyaga — qorin aortasiga itariladi. Qonning orqaga qaytishiga klapanlar yo‘l qo‘ymaydi. Qorin aortasi jabralarga boradi, undan o‘ngga va chapga juda mayda tomirlar ketadi. Ularda oqadigan qon to‘q rangli, karbonat angidridga to‘yingan bo‘lib, vena qoni deb ataladi. Jab- ralarda tomirlar kapillarlarga tarmoqlanadi. Ulardan oqadigan qon karbonat angidriddan tozalanib, kislorodga to‘yinadi.
Jabralardan chiqadigan tomirlardan, endi kislorodga to‘yin- gan qip-qizil arteriya qoni oqadi. U umurtqa pog‘onasi ostida tana bo‘ylab joylashgan orqa aortaga yig‘iladi. Orqa aorta dum bo‘limida umurtqalarning pastki yoyi ichidan o‘tadi.
Orqa aortadan birmuncha mayda arteriyalar chiqadi, ular turli organlarda kapillargacha tarmoqlanadi. Bu kapillarlarning devori orqali to‘qimalarga kislorod va oziq moddalar, ulardan esa qonga karbonat angidrid va hayot faoliyatining boshqa mahsulotlari o‘tadi.
Jabra tomirlari
Venasi
Qorin aortasi
Yuragi
5-rasm. Baliqning tana organlarida qon aylanish sistemasi (tartibi) va sxemasi (shakli).
Qip-qizil arteriya qoni asta-sekin to‘q rangga kiradi, ya’ni tarkibida karbonat angidrid ko‘p, kislorod kam bo‘lgan vena qo- niga aylanadi. Vena qoni venalarda to‘planib, ulardan yurak bo‘l- masiga tushadi.
Baliqlarning nerv sistemasi va xatti-harakati
Markaziy nerv sistemasi. Baliqlarning markaziy nerv siste- masi bosh miya va orqa miyadan tashkil topgan.
Bosh miya. Baliqlar va umurtqali boshqa hayvonlar nerv naychasining oldingi qismi kalla qutisi suyaklari bilan himoya- langan, shakli o‘zgargan boshmiyadir. Umurtqali hayvonlar bosh miyasida beshta bo‘lim: oldingi miya, orqa miya, o‘rta miya, miyacha va uzunchoq miya farq qilinadi. Bosh miyaning hamma bo‘limlari baliqning hayot faoliyatida katta ahamiyatga ega. Masa- lan, miyacha hayvon harakatlarining koordinatsiyasini va muvo- zanatini boshqaradi. Uzunchoq miya asta-sekin orqa miyaga o‘tadi. U nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish va organizmning boshqa muhim funksiyalarining ishini boshqarib turadi.
Orqa miya. Baliqlarning markaziy nerv sistemasi, xuddi lan- setnikniki kabi, naycha shaklida bo‘ladi. Uning orqa bo‘limi — orqa miya umurtqalarining ustki yoylaridan hosil bo‘lgan umurtqa kanalida joylashgan. Orqa miyadan har qaysi juft umurtqalar orasidan o‘ngga va chapga tana mushaklari hamda suzgich qa- notlarning ishini boshqaruvchi nervlar chiqadi.
Orqa miyaning ikki yonidan ichki organlarga, suyakchalarga, teri va mushaklarga nervlar chiqadi.
Tananing turli qismidagi joylashgan sezgi hujayralaridan orqa miyaga har xil signallar kelib turadi.
Bosh miya miya qutisi ichida joylashgan bo‘lib, baliq tanasining sezgi hujayralaridan nervlar orqali orqa miyaga ta’sirlanish haqidagi signallar keladi.
Baliqning nerv sistemasi sxemasi 6-rasmda berilgan.
Baliqlarning lichinka va chavoqlari, shuningdek, ayrim ba- liqlarning o‘zi ham, asosan, planktonlar bilan ovqatlanadi. Ular bu mikroskopik mayda yemishni g‘alvir kabi tuzilgan jabra yoy- laridagi panjaralari bilan suzib oladi, undagi ovqat bo‘laklarini yeb, chiqindilarni chiqarib tashlaydi. Boshqa barcha baliqlarning ovqat tarkibi esa ular katta bo‘lgan sari o‘zgarib boradi.
Bundan tashqari, baliqlarni yeydigan ovqatlariga qarab yirt- qich va yuvosh baliqlarga bo‘lish mumkin. Yirtqich baliqlardan bo‘lmish akula, cho‘rtan, laqqa, piranya, arapayma, Nil ola- bug‘asi va boshqalar turli-tuman jonivorlar, jumladan, baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilar, yirik umurtqasiz hayvonlar, umuman, qimirlagan jon bilan ovqatlanadi. To‘g‘ri kelib qolganda o‘zi- ning chavoqlari yoki ota-onalarini yeyishdan, hatto odamga hu- jum qilishdan ham tap tortmaydilar.
Oraliq
miya
Do'stlaringiz bilan baham: |
