O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi baliqchilik asoslari

15-rasm. Kumush tovonbaliq.

oqadigan daryolarda, tagi balchiq yoki loyqa ko‘llarda, shuning- dek, ko‘lmak suvlarda uchratish mumkin, lekin ko‘llarda ko‘proq bo‘ladi. Suv o‘simliklari muhiti bu baliq uchun juda qulay sharoitdir. U kislorodi kam suvlarda ham yashashga moslashgan.

Uzunligi 30 santimetr, og‘irligi taxminan 1 kilogramm. Ta- nasi lappaksimon, suzgichlari katta, orqa suzgichining oldida arra tishli yo‘g‘on suyak shu’lasi bor. Shunga o‘xshash shu’la dum- osti suzgichining oldida ham bo‘ladi. Orqasi ko‘kimtir, qorin tomoni kumushrangda. Shuning uchun ham unga kumush to- vonbaliq deb nom berilgan.
Urchishi juda qiziq. Urg‘ochisi tashlagan uvuldiriqni shu tur baliqning erkagi urug‘lantirishi shart emas. Populatsiyasida ko‘pincha erkagi bo‘lmaydi, bo‘lsa ham bir-ikkita uchraydi. Faqat ba’zi havzalardagina erkagi bilan urg‘ochisining soni bir-biriga yaqin bo‘ladi. Bunday bir jinslik populatsiyada urg‘ochisining uvuldirig‘ini ekologik tomondan ularga yaqin bo‘lgan boshqa tur baliqning erkagi urug‘lantiradi. Kumush tovonbaliqning urg‘o- chisini, masalan, zog‘orabaliq (karp), shim, oltin tovonbaliq kabilarning erkaklari urug‘lantiradi. Bu xil chatishuvdan dunyoga kelgan baliqlarning hammasi urg‘ochi bo‘lib, ona tovonbaliqqa o‘xshaydi. Urchishda sperma (urug‘) tuxumni urug‘lantirmaydi, balki uning rivojlanishiga yordam beradi, xolos. Bunday urchish ginogenez; boshqacha aytganda, urg‘ochi tug‘ilish deb ataladi. Ba’zan tovonbaliq bilan zog‘orabaliqning xususiyatlariga ega bo‘lgan duragay baliq uchrab qoladi, u zog‘orabaliq uvuldi- rig‘ining tovonbaliq urug‘i bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan duragaydir.
Tovonbaliq serpusht, 2—3 yoshligining tuxumdonida 50 ming- dan 100 mingtagacha uvuldiriq bo‘ladi. Urg‘ochisi uvildirig‘ini bo‘lib-bo‘lib, birinchisini aprelning oxirlarida, ikkinchisini may oyining ikkinchi yarmida tashlaydi. Tovonbaliq bilan zog‘ora- baliqning uvuldiriq tashlaydigan yerlari va muddati bir xil. Ku- mush tovonbaliq tez o‘sadi. Umuman, uning o‘sishi yashaydigan yeridagi ovqat sharoitiga bog‘liq. Chunonchi, bir yashar cha- vog‘ining bo‘yi yemish mo‘l bo‘lgan Kattaqo‘rg‘on suv om- borida 12 santimetr, ovqat kam bo‘lgan Amudaryo etagida esa 6—6,5 santimetrdir. Chavoqlari, asosan, suvo‘tlar va qisman mayda jonivorlar bilan oziqlanadi. Kattalarining yemishi detrit, ya’ni suvda chirigan o‘simlik qoldiqlari hamda ular bilan aralashgan holda mayda qisqichbaqa, kana kabi jonivorlardan iborat.
Kumush tovonbaliq O‘zbekistonda tabiiy tarqalgan yerlarida (Amudaryo va Sirdaryo etaklarida) unchalik ahamiyatga ega emas. Lekin ovqat va joy tanlamasligi, ya’ni ekologik jihatdan plastik baliq ekani sababli uni O‘rta Osiyo pasttekisliklaridagi havzalarda ko‘paytirish ancha foydalidir. Kumush tovonbaliq akvariumda saqlanadigan rang-barang va ajoyib oltin baliqlarning nasl bo- shisi bo‘ladi. Ming yillarcha muqaddam Xitoy va Yaponiyada uzoq yillar davomida seleksiya etish natijasida kumush tovonbaliqning kometa, osmonko‘z, teleskop, marvaridcha, suvko‘z, oltinba- liqcha, chachvondum, arslonbosh kabi bir qancha xonakilash- tirilgan zotlari yetishtirilgan.
Qizil parra — chuchuk suv balig‘i. Yevropada tarqalgan, O‘rta Osiyoda Orol dengizi, Amudaryo va Sirdaryoda uchraydi. Qamish kabi o‘simliklar orasida, daryoda esa suv sekin oqadigan yerlarda yashaydi, o‘simliklardan xoli joylarga yaqin yo‘lamaydi.
Bo‘yi 30 santimetrcha, lekin ko‘pincha 20—25 santimetrliklari ovlanadi. Tangachasi yirik, yon chizig‘i qorniga yaqinroq joylash- gan, dum suzgichi biroz ingichka va uchli. Orqasi kulrang-ko‘k, qorni va yonlari kumushdek oq, orqa suzgichidan tashqari barcha


16-rasm. Qizil parra.

suzgichlari qip-qizil rangda, shuning uchun ham qizil parra deb ataladi. Bu baliq ko‘rinishidan qizilko‘zga juda o‘xshab ketadi, ammo qornidagi pushtagi va old og‘iz ekanligi bilan undan farq qiladi.

Qizil parra mart-iyun oylarida urchiydi, urchish vaqti yashay- digan yerning iqlim sharoitiga bog‘liq. Dastlab ikki yasharlilari, so‘ngra boshqalari urchiydi, 100 mingdan 230 minggacha bo‘l- gan uvildirig‘ini suv o‘simliklariga qo‘yadi. Uvuldiriq tez ri- vojlanadi, harorati 20—22 °C da suvda lichinkasi 3 kunda chiqadi. Chavoqlari kichik qisqichbaqa hasharot turlari kabi mayda jonivorlar, kattalari esa, asosan, o‘simliklar bilan oziqlanadi. O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda qizil parralarning iq- tisodiy ahamiyati ham, ko‘llarda ma’lum miqdorda tutiladi.
Sharqiy qizilqanot ugay (Leuciscus brandti) — karpnamolar turkumining bir turi, karpsimonlar oilasiga mansub. Yapon va Oxota dengizlari havzasida tarqalgan. Bo‘yi 50 santimetrcha, og‘ir- ligi 1,5 kilogrammgacha, urchish davrida erkagining qorni va yon tomonlarida uzun va tiniq qizil rangli yollar paydo bo‘ladi, suz­gichlari, jabra qopqog‘i, ko‘z atroflari va lablari ham qizarib qo- ladi. Shuning uchun ham sharqiy qizilqanot deb nom berilgan. O‘tkinchi baliq, karpsimonlarning sho‘rroq, hatto dengizlarning sho‘r suvida yashashga moslashgan birdan bir turidir. O‘sish davri dengizning suvi chuchuklashgan va yemish mo‘l uchastkalarida
o‘tadi. Lekin uning dengizda qanday hayot kechirishi hali ma’lum emas. Urchish davrida yosh avlodlar bilan birga daryoga o‘tadi, bu yerda erkagi ham, urg‘ochisi ham «nikoh libosiga chulg‘a- nib», boshqacha tus oladi. Urg‘ochisi 15 mingtacha uvuldirig‘ini tog‘ daryolariga tashlab bo‘lgandan keyin dengizga qaytib ketadi. Maydalari daryoda gala bo‘lib yuradi, qiyinroq ko‘payishib, ular ham dengizga yo‘l oladi. Xo‘jalik ahamiyati aytarli katta emas, yoyma to‘r bilan ovlanadi.
Culmohi (xonbaliq), kumja — sulaymonbaliqlar oilasining bir turi, asl lososlar urug‘iga mansub. Yevropa atrofidagi dengizlar va ularning havzalarida, shuningdek, Kaspiy va Orol dengizlarida keng tarqalgan.
Eng kattasining bo‘yi 1 metr, og‘irligi 13 kilogrammgacha, maydaroqlari 1—5 kilogramm keladi. Bo‘yi va og‘irligidagi katta tafovutning sababi kenja turning ko‘pligidadir. O‘zbekistonda Orol gulmohi (Salmo trutta aralensis) va Amudaryo gulmohi (Salmo trutta oxianus) nomli ikkita kenja tur uchraydi. Bulardan tashqari, Qora dengiz lososi (Salmo trutta labrax), Kaspiy lososi (Salmo trutta caspius) nomli kenja turlar ham bor.
Dengiz va katta ko‘llarda tarqalgan kenja turlar yirik bo‘ladi va kumja deb ataladi. Jilg‘a va soylarda yashaydigan kenja turlar esa mayda gulmohi deb nomlanadi. Gulmohining bo‘yi cho‘zin- choq, tanasi kichik tangachalar va yoppasiga mayda qora xollar bilan qoplangan, usti kumushrang, qorni tomoni sarg‘ishroq. Kumja ko‘proq chuchuk suvda yashaydi, o‘tkinchilar bo‘lganidek, ko‘l va daryoda doimiy yashaydigan o‘troqlari ham bor.

Mayda baliqlar va qisqichbaqasimonlar bilan oziqlanadi. Uvuldiriq tashlash uchun daryoga kirganida syomga kabi bu- tunlay ovqatdan qolmay, oz bo‘lsa ham ovqatlanib turadi. Cha- vog‘i syomganing ola chavog‘iga juda o‘xshab ketadi. Kumja chu- chuk suvda 3—7 yilcha yashaydi. Lososga o‘xshab uning ham kuzgi va bahorgilari bor, u ham iqtisodiy ahamiyati katta bo‘lgan qimmatbaho baliqlardan hisoblanadi.

Patma chaboq (abramis brama) — O‘rta Osiyo baliqlarining bir turi, karpsimonlar oilasiga mansub. Yevropaning kattagina qismida, O‘rta Osiyoda esa Orol dengizi, Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon daryosida tarqalgan, Issiqko‘l, Balxash ko‘li va suv omborlarida ko‘paytirilgan. Bu baliq tinch oqadigan va oqmay- digan suvlarda yashaydi, sho‘r suvga chidamli. Shuning uchun sho‘r suvli Kaspiy va Orol dengizlarida, chuchuk suvli daryo va ko‘llarda ham yashayveradi. Dengiz va katta ko‘llarda bu baliq qirg‘oqdan uzoqda ham ko‘p uchraydi. Qirg‘oqda yashaydiganlari mayda, ingichka va rangi biroz qoramtir, ochiq suvda yashay- diganlari esa ularga nisbatan katta va yo‘g‘on bo‘ladi.
Bu baliqning tanasi yapaloq, kichkina, yelkasi bukri, qorni- dagi pushtagi tangachasiz. Dumosti suzgichi ancha uzun, tanasi katta va zich o‘rnashgan tangachalar bilan qoplangan. Orqasi qo- ramtir, yon tomonning ustki qismi sarg‘ish, pastki qismi va qorni kumush rangda. Qisqichbaqa, chuvalchang, molluskalar kabi turli umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi.