O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi ahmadjon o‘lmasov iqòisodiyot asoslari qayta ishlangan nashri

Eksport va importning miqdoriy nisbati tashqi savdo balansi
deb yuritiladi.

---

1 3 4
Bu balans 2 turda bo‘ladi: 
aktiv balans
— bunda eksport miqdori
import miqdoridan ko‘p bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston eksporti 2009-
yil 11771,3 mln dollar bo‘lsa, importi 9438,3 mln dollar bo‘ldi. De-
mak, balans natijasi +2333,0 mln dollar bo‘ldi, ya’ni balans aktiv-
musbat bo‘lgan. 
Passiv balans
— bunda import eksportdan ko‘p
bo‘ladi, natija manfiy chiqadi.
Balans aktiv bo‘lganda, eksport mamlakatga qo‘shimcha pul
(valuta) keltiradi, u passiv bo‘lganda import uchun valuta tashqariga
ko‘proq chiqadi va mamlakat qarzdor bo‘lib qoladi.
Mustaqillik tufayli O‘zbekiston ham jahon bozorining teng huquqli
ishtirokchisiga aylanib, o‘z manfaatidan kelib chiqqan holda eksport-
importda faol qatnashadi.
O‘zbekistonda importning o‘rnini bosuvchi va eksportga qaratilgan
tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga ustuvorlik berildi, natijada
mamlakat jahon bozoriga ko‘proq tayyor mahsulotlar bilan chiqish
imkoniga ega bo‘ldi.
13.5. Valuta munosabatlari
Bir mamlakat tovarini boshqa mamlakat xarid etishi uchun uning
puliga ega bo‘lishi kerak. Bunga shu pulni sotib olish orqali erishiladi.
Masalan, Yaponiya Braziliyadan kofe sotib olishi uchun o‘z pulini
uning puliga almashtirishi zarur bo‘ladi. Bir milliy valutani boshqasiga
ayirboshlash 
valuta munosabati
deyiladi va bu ma’lum valuta kursi
asosida amalga oshiriladi.
Bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida
ifodalangan narxi valuta kursi deb yuritiladi.
Valuta kursi ayirboshlash kursi deb ham ataladi. Agar valuta narxi
oshsa, kurs yuqorilashgan bo‘ladi yoki aksincha. Valuta narxini
belgilovchi asos bo‘lib valutalar «xarid qobiliyatining pariteti» xizmat
qiladi. Buni valuta birligining qurbi, ya’ni uning xarid qobiliyati
belgilaydi. Masalan, 100 dollar, 100 yevro, 100 iyena, 100 rubl,
100 yuan, 100 funt sterlingga nima olish mumkin bo‘lsa, shunga
qarab valuta kursi shakllanadi. Valuta xarid qurbi eng muhim tovarlar
narxiga qarab aniqlanadi.
Òurli mamlakatlarda 1100 dan 3100 tagacha tovarlar narxiga qarab
milliy valuta xarid qobiliyati aniqlanadi. Narx nisbati — pariteti
valutalarni ayirboshlash uchun asos bo‘ladi. Ammo valuta ham tovar
sifatida talab-taklif ta’siriga beriladi. Shunga qarab u o‘zgarib turadi.
Masalan, narx paritetiga binoan 1 dollar = 120 iyena bo‘lsa, dollarga

---

1 3 5
talab oshsa 1 dollar = 124 iyena bo‘ladi. Iyenaga talab oshsa, 1
dollar= 118 iyena bo‘ladi. Valuta kursiga inflatsiya ham ta’sir etadi.
Masalan, Avstraliya dollari inflatsiyaga uchramadi, Hindiston rupiyasi
inflatsiyaga berilsa, shunga qarab uning dollardagi kursi pasayadi.
Valuta kursining o‘zgarishi eksport va importga har xil ta’sir etadi.
Iqtisodiyotda shunday qoida bor: