O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi à. Rafiqov, H. Vahobov, A. Qayumov, Sh. Azimov amaliy geografiya

13-§. TABIAT KOMPLEKSLARI HAQIDA TUSHUNCHA
Sizga ma’lumki, tabiiy muhit alohida tarkibiy qismlardan ibo-
rat. Ushbu tarkibiy qismlar tog‘ jinslaridan (litosfera), suvdan
(gidrosfera), havodan (atmosfera) va tirik organizmlar (biosfera)-
dan iborat.
Mazkur tarkibiy qismlar doimo bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda va
o‘zaro munosabatlarda bo‘ladi, natijada yer yuzasida turli tabiiy
sharoitga ega bo‘lgan hududlar vujudga keladi. Ushbu hududlar
bir-biridan tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari va vujudga kelish omillari
bilan farq qiladi. Masalan, cho‘l, o‘rmon, dasht, botqoq, muzlik,
pichanzorlar bir-biridan keskin farqlanadi.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuning uchun ham bizni o‘rab turgan tabiiy muhit juda
xilma-xildir. Siz yashab turgan joyning o‘zida ham bir-biridan farq
qiladigan qator hududlarni ajratish mumkin: o‘rmon, balandlik,
jarlik, yonbag‘ir, qumli do‘ng, vodiy, botqoq va h.k. Mazkur
hududlarning har biri bir-biridan u yoki bu xususiyatlari bilan farq
qiladi. Masalan, ayrim hududlarda havo iliq va nam, boshqalarida
sovuq va quruq bo‘lishi mumkin.
Tabiat komponentlarining bir-biri bilan o‘zaro aloqasi va
munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir. Chunki mazkur alo-
qalar va munosabatlar uzoq davrlar mobaynida rivojlanadi. Tabiat
komponentlari o‘rtasida juda mustahkam aloqa va o‘zaro ta’sir
mavjud. Masalan, O‘rta Osiyodagi cho‘llarning pastdan sho‘rxok
joylarida qora saksovul, qumli joylarida esa oq saksovul o‘sadi.
Tabiat komponentlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va aloqa ularni bir
butun yaxlit chambarchas bog‘langan, uning bir qismi o‘zgarsa,
boshqa qismi ham o‘zgaradi. Masalan, botqoq quriladigan bo‘lsa,
mazkur joydagi tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda
iqlimiy sharoit ham o‘zgaradi.
Tabiat komponentlarining o‘zaro aloqasi va ta’siri oqibatida
yer yuzasida turli xil tabiat komplekslari vujudga keladi. «Komp-
leks» so‘zi lotincha bo‘lib, «uyg‘unlik» degan ma’noni beradi.
har bir tabiiy kompleks ma’lum bir hudud doirasida joylasha-
di va rivojlanadi. Shuning uchun ular tabiiy-hududiy komplekslar,
qisqa qilib tabiiy komplekslar yoki geografik komplekslar (geokom-
plekslar) deb ataladi.