O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi à. Rafiqov, H. Vahobov, A. Qayumov, Sh. Azimov amaliy geografiya

44-§. DAVLAT KUCH-QUDRATI VA GEOSIYOSAT
Geosiyosiy tahlilning muhim elementi davlatning kuch-qudrati
hisoblanadi. Davlatning kuch-qudrati deganda ikki narsa tushuni-
ladi: birinchidan, davlatning o‘z maqsadiga boshqa davlat siyosati-
ga tashqi siyosat orqali ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan erishishi; ikkin-
chidan, uning o‘z manfaatlarini o‘zining imkoniyatlari vositasida
himoya qila olish imkoniyatlari tushuniladi.
har qanday davlatning kuch-qudratini quyidagi omillar belgi-
lab beradi: davlatning geografik o‘rni, tabiiy resurslar; sanoat salo-
hiyati; qurolli kuchlarning miqdor va sifat ko‘rsatkichlari; inson
resurslari; milliy xususiyat; milliy ma’naviyati; diplomatiya sifati;
davlat boshqaruvi darajasi.
Davlat kuch-qudratini aniqlab beruvchi bunday yondashuv
atributli yondashuv deb ataladi. Chunki mazkur yondashuvda aso-
siy e’tibor kuch-qudratning eng muhim jihatlarini o‘rganishga
qaratiladi.
Qadimdan kuchli hisoblangan davlatlar nisbatan bo‘sh (kuch-
siz) davlatlarni bo‘ysundira olmaganligi haqida juda ko‘p misollar
mavjud. Masalan, miloddan avvalgi V asrda benihoya qudratli Fors
davlati yarim asrlik urush natijasida erksevar yunon shaharlari —
polislari tomonidan mag‘lub qilingan. XX asrning ikki buyuk
davlati — AQSh va sobiq Ittifoq ham maqsadiga erisha olmadi.
AQSh Vetnam urushida, sobiq Ittifoq qurolli kuchlari Afg‘onis-
tonda mag‘lub bo‘ldi.
Shu munosabat bilan hozirgi geosiyosat nazariyasi davlatlar
o‘rtasidagi kuchlar nisbatini baholash masalasiga e’tibor bermoqda.
Ushbu muammo xalqaro hamjamiyatda kuchlar muvozanatini
aniqlash bilan bog‘langan.
Kuchlar muvozanati tarixiy kategoriya bo‘lib, u insoniyatning
va mintaqalarning taraqqiyotini belgilab beradi. Raqobat qilayot-
gan davlatlar frontal raqobatga ham sabab bo‘lishi mumkin. Bizga
ma’lumki, bunday raqobat davlatlarning barcha manfatlarini
o‘zaro yo‘q qilishga yo‘naltiriladi.
Geosiyosiy raqobat gorizontal (yuzalama) va vertikal (bo‘yla-
ma) xususiyatga ega. Gorizontal raqobat quruqlik va dengiz yuza-
sida vujudga kelib, suvdagi va quruqlikdagi raqobatga bo‘linadi. XX
asrning 60—90-yillari va hozirgi paytda harbiy havo kuchlarining
kuchayishi bilan vertikal raqobat ham vujudga keldi.
124
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Raqobat cheklangan xususiyatga ham ega bo‘lishi mumkin. Bun-
day raqobat cheklangan hududda vujudga kelishi va chuqurlashishi
mumkin. Masalan, Kuba, Yaqin Sharq bunga misol bo‘la oladi.
Raboqatda geosiyosiy yo‘nalishlar muhim vazifani bajaradi.
Ular juda muhim quruqlik, dengiz va havo yo‘llari hamda kom-
munikatsiyalar bilan bog‘langandir. Mazkur yo‘nalishlarga neft va
neft mahsulotlarini Yaqin Sharqdan Yevropa va AQShga yetkazib
beruvchi asosiy yo‘llar va quvurlar kiradi.
Geosiyosiy yo‘nalishlar jahon geosiyosiy xaritasini shakllan-
tiruvchi, unda mintaqalarni birlashtiruvchi vosita rolini bajaradi.
Shu vaqtning o‘zida davlatlar hamda ularning o‘zaro aloqadorligi
va ta’sirini tartibga solib turadi.
Shunday qilib, geosiyosiy yo‘nalishlar (chiziqlar) — bu geo-
siyosiy makonni tashkil etuvchi jarayonlarning elementlaridir.
Geosiyosiy makon (siyosiy makon) deyilganda davlat yoki davlat-
lar ittifoqi tomonidan nazorat qilib turiladigan makon tushuniladi.