O'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

ODAM GAVDASINING QISMLARI, O'LCHOVLARI,
YOSHGA VA JINSGA OID MASALALAR
Odam gavdasi bir qancha bo'laklardan iborat. Odam kallasi bo'yin 
vositasida tanaga qo'shilib turadi. Odam gavdasi ko'krak qafasi, qorin va 
chanoq bo'shliqlaridan, ikki qo'l va ikki oyoqdan iborat. Bulardan qo'llar 
gavdaning yuqorisida joylashgan bo'lsa, oyoqlar tanaga pastdan birlashgan.
Ko'krak qafasi ichidagi a’zolarning turgan joylarini sirtdan turib aniqlash 
uchun bir qancha bo'ylam a, tikka chiziqlardan foydalaniladi:
1) o 'rta chiziq — gavdaning qoq o'rtasidan o'tadi;
2) to'sh chizig'i — to'sh suyagining ikki cheti bo'ylab o'tadi;
3) to'shning yonbosh chizig'i — ko'krak bezi va to'sh chiziqlari 
o'rtasidan o'tadi;
4) sut bezi chizig'i — shu bezning so'rg'ichi ustidan o'tadi;
5) oldingi qo'ltiq chizig'i — qo'ltiqning oldingi qirrasidan boshlanadi;
6) qo'ltiq o 'rta chizig'i — qo'ltiqning o'rta qismidan boshlanadi;
7) qo'ltiq orqa chizig'i — qo'ltiqning orqa qirrasidan o'tadi;
8) kurak chizig'i — kurakning pastki burchagidan pastga o'tadi;
9) umurtqa pog'onasi chizig'i — umurtqa pog'onasining ikki yonbo- 
shi bo'ylab o'tadi.

---

Odamning 
qorin 
sohasi 
ham ikkita gorizontal chiziq vositasida 
ustma-ust joylashgan uchta bo'lakka (qavatga) ajraladi, 
chiziqlarning 
biri ikkala tomondagi to'qqizinchi qovurg'alarning uchlarini birlashtiradi, 
ikkinchisi esa yonbosh suyaklarining oldingi tomondagi ustki qirra o'siq- 
larini b ir-birig a q o 'sh a d i. Bu ch iziq lar o ‘rtasidagi b o ‘lak lar (eng 
yuqorisidagi) qorin usti, qorin o'rta va qorin pastki bo'lagi deb ataladi. 
Qorinning uchala bo'lagi o 'z navbatida ikkita vertikal chiziq vositasida 
yana uchtadan sohaga ajraladi. Ustki qavatning o'rta (markaziy) bo'lakchasi 
to'sh osti va ikki tomondagi bo'laklari esa o'ng va chap qovurg'a osti 
sohalari deb ataladi. O 'rta qavatdagi bo'laklar kindik sohasi, chap va 
o 'ng qorin (bel) sohalari deyiladi. Nihoyat, uchinchi pastki bo'Iak o'rtada
— qov sohasi va ikkita chov (chap va o'ng) sohalariga bo'linadi. Odamning 
qo'li yelka, tirsak, bilak va panjalarga bo'linsa, oyoq son, tizza, boldir 
va oyoq panjasidan tuzilgan.
Odam gavdasining shakllari jinsga, yoshga, irqqa, naslga, tashqi muhitga 
qarab aniqlanadi va organizm konstitutsiyasi turlarini bildiradi. Lekin 
buning uchun organizm morfologiyasi hamda fiziologiyasi to'g'risidagi 
dalillardan tashqari, gavda va uning alohida bo'laklari hajmlarini ham 
e ’tiborga olish lozim. Bunda gavdaning tikka turgan holatdagi uzunligi 
(bo'yi) asosiy rol o'ynaydi.
Deniker ma’lumotlariga qaraganda, erkak kishining o'ziga xos normal 
bo'yi 135 sm dan 190 sm gacha; ba’zan bundan ham bo'ychan odamlar 
uchraydi, ularning bo'yi, hatto 2,7 m gacha yetadi. Ammo yer sharining 
hamma qit’alaridagi o'rta bo'yli odamlarning bo'yi o'rta hisobda 146—
175 sm bo'ladi.
Odam gavdasidagi alohida bo'laklarning uzunligi haqida to'xtalgan- 
da, ularning bir-biriga munosabatini e ’tiborga olish zarur. Biroq k o 'p
vaqtlardan buyon rasso m lar, a n tro p o lo g lar odam gavdasi alohida 
bo'laklarining o 'zaro munosabatini aniqlashda maxsus qoidalarga amal 
qilib keldilar. Organizm alohida bo'laklarining katta-kichikligi odam 
gavdasining umumiy uzunligiga nisbatan protsent hisobida aniqlanadi. 
Gavda qismlarining ba’zi muhim o'lcham lari 29 yoshli, bo 'y i 170 sm 
uzunlikdagi so g 'lo m erkakni o 'lch ab , quyidagi jadval tuzilgan. Bu 
jadvalda keltirilgan m a’lum otlar faqat bitta odamga taalluqli b o'lsa ham 
katta odam gavdasi alohida qism larining bir-biriga m unosabatlarini 
yetarlicha ravshan k o 'rsata oladi.
Yuqorida keltirilgan odam gavdasining o'lcham lari bilan bir qatorda 
uning og'irligi ham katta ahamiyatga ega bo'lib, o 'rta yoshdagi erkaklar- 
da u 65 kg ga teng.
J i n s i y a l o m a t l a r . Odamni erkak va ayollarga ajratib turadigan 
belgilari ikki xil bo'ladi, birinchidan, bu vazifani, asosan, jinsiy a’zolar, 
bezlar o'tasa, qolgan alomatlar ikkilamchi jinsiy belgilar hisoblanadi. 
Jumladan, ayollar b o 'y i erkaklar bo'yidan pastroq (Deniker m a’lumoti),

---

29 yoshli erkak gavdasining qismlari
O'lchamlar
sm
protsent
Bo'yi
170,5
100
Boshining uzunligi
23,2
13,45
Tanasining uzunligi
52,3
30,6
Gavdaning yuqori qismi uzunligi
85,3
50
Gavdaning pastki qismi uzunligi
85,2
50
Oyoq uzunligi
88,3
51,75
Qo'l uzunligi
76,9
45,02
Yelkalar o'rtasidagi masofa
42,3
24,7
Yonbosh suyaklar qinalari o'rtasidagi masofa
29
16,95
Son suyaklari katta ko'stlari o'rtasidagi masofa
32,9
19,29